Chuyện cũ (bài 6): Gió có ngược thì diều mới bay cao

Từ cấp hai cấp ba, bố Ngọc đã thường bảo tôi phụ việc này việc kia với bố. Ví dụ như sang sân bay Gia Lâm đo đạc mặt bằng để làm nội thất mới cho mấy sảnh chờ và phòng khách quốc tế của sân bay – làm mô hình thiết kế bằng gỗ dán… rồi khi công trình đã xong thì mang giấy màu sang vẽ trực họa mấy sảnh mới làm ấy.

Hoặc như khi làm lại nội thất cho phòng khánh tiết và văn phòng của bác Trần Duy Hưng ở ủy ban hành chính Hà Nội thì tôi được bố giao cho việc đi cùng với “bác Hưng gái” vào cửa hàng giao tế chọn vải và nhung cho các loại rèm cửa, rồi làm bức phù điêu Cụ Hồ bằng thạch cao gắn trên nền nhung đỏ để treo phía trên bộ sơn khắc “Tiếp quản Thủ Đô” bố làm treo trong phòng khánh tiết.

Một phác thảo nội thất phòng tiếp khách của thị trưởng Hà Nội

Năm 1965, năm cuối phổ thông (lúc ấy còn là hệ 10 năm), sau khi được bố đồng ý, tôi làm hồ sơ xin thi vào Mỹ thuật Công nghiệp, khoa Trang trí nội thất, nơi bố đã dạy được 3 năm, vì chỉ muốn đi theo nghề của bố, chứ chả thích vào đại học nào khác.

Tháng 8 năm ấy, một ngày rất nóng nực, tôi vẫn nhớ như in, tôi nghe tiếng chuông cửa, ra mở thì là thầy Nguyệt, người vẫn cùng dạy với bố ở trường, bộ môn kỹ thuật mộc. Lúc ấy thầy Nguyệt đã lên làm trưởng phòng tổ chức hoặc giáo vụ của trường. Đưa thầy vào gặp bố rồi thì thầy bảo tôi ra ngoài để thày nói chuyện riêng với bố. Chỉ một lúc sau, đang ngồi ở cửa, thì thấy bố đưa thầy Nguyệt ra, mà một tay bố cứ nắm gáy cổ áo thầy rất lạ. Bố cứ thế đẩy thầy Nguyệt ra ngoài hè phố, rồi nói rất bình thản rằng “Từ ngày mai tao không làm việc với các cậu nữa.”

Hóa ra, thầy Nguyệt đem hồ sơ xin vào trường của tôi đến trả tận nhà, và giải thích rằng “chúng tôi không thể nhận cháu được vì vấn đề lý lịch”.

Mấy hôm sau, em gái tôi, lúc ấy vừa hết sơ cấp trường nhạc (bây giờ là Nhạc viện Hà Nội), bộ môn piano, cũng được thông báo là không được học tiếp lên trung cấp nữa, và cũng vì vấn đề lý lịch.

Từ đó, bố Ngọc không tham gia bất kì một công việc gì với một tập thể nào nữa. Ông chỉ nhận làm những hợp đồng trang trí nội thất với tư cách cá nhân, hoàn toàn độc lập.

Bộ sơn khắc “Tiếp quản Thủ Đô” của họa sĩ Trịnh Hữu Ngọc, thực hiện năm 1964, cao 2 mét, rộng 3,4 mét.

Cũng chả được lâu. Bom đạn ra đến Hà Nội. Tháng 10. 1967, nhà chúng tôi ở Quán Thánh trúng bom Mỹ. Dân phòng đào bới cả chiều mới thấy bố mẹ và hai em gái tôi vẫn còn sống dưới căn hầm bố tôi đã đào sâu dưới nền nhà. Hầu như tất cả tranh tượng trong nhà đều bị hủy hoại cả.

Sau mấy tháng ở nhờ chỗ này chỗ kia, mẹ tôi mới làm đơn lên ủy ban hành chính thành phố, rồi bác Trần Duy Hưng có giấy để thành phố cấp cho gia đình chúng tôi 250 mét vuông đất ở đầu làng Phủ Tây Hồ, gọi là để đền bù phần nào cho 20 ngàn mét đất của bố mẹ đã bị trưng dụng để lập khu biệt thự cho trung ương ở gần ngay đấy. Mấy bố con nhặt nhạnh gỗ lạt còn dùng được ở nhà đổ Quán Thánh, mượn xe ba gác kéo lên chỗ sân nhà thầy Đới Xuân Ninh bên trong trường Chu Văn An; rồi buộc bịu thành bè, dùng hai thùng ton-nô rỗng làm phao nổi bè, chống sào đẩy sang mảnh đất bên Phủ Tây Hồ, dựng thành túp nhà sau này vẫn được gọi là Lều Vịt Hồ Tây. Bố đã sống một mình ở túp nhà ấy trong 28 năm sau đó. Một giai đoạn hoàn toàn mới trong cuộc đời. Anh chị em chúng tôi đóng góp mỗi người một ít hàng tháng để bố tôi có cơm ăn. Ai cũng nhớ, bố thường bảo: “Căn bản là cứ có nửa cân mỡ và cân muối là được…”

Khi tôi nói không đi học 10+1, bố bảo “Con cứ sắm một bộ đồ cắt tóc, tập cho thành thục. Với khả năng vẽ của con, cứ một cái xe đạp, đi đến đâu chả sống được, việc gì phải lụy ai. Học thì cứ tự mình với cuộc đời và sách vở là tốt nhất…”

Mỗi khi tuyệt vọng, tôi lên Lều Vịt ở với bố ít ngày. Bố thường bảo: “Không có bom đạn đổ nhà thì mình đã chẳng có được những năm chiêm nghiệm và toàn tâm với vẽ ở giữa hồ thế này… Gió có ngược thì diều mới bay cao…”