Bàn luận

Lần này, tranh anh Thông giống tranh anh nào? 27. 11. 10 - 9:18 pm

Phạm Huy Thông

  

 Viết cho ai?

Bài viết này tôi dành riêng gửi đăng trên trang Soi. Dẫu có nhiều lời bàn ra tán vào trang web này vẫn đã có một chỗ đứng đáng kể trong môi trường nghệ thuật Việt Nam (nhiều họa sĩ kêu gọi tẩy chay trang này, nhưng khi hỏi kỹ thì bài nào đăng trên Soi cũng đọc tường tận). Trang Soi đem lại thông tin nhiều chiều, dễ hiểu và thẳng thắn. Trang web này hiện nay đã có sự góp sức của nhiều người gửi bài với những lối viết đa dạng. Có thể kể ra đây như Người Xem Hà Nội với lối viết sắc sảo, gọi ra được những vấn đề trừu tượng nhất; như Mai Chi, một học giả, viết về nghệ thuật với tư duy logic của một khoa học gia; như Trần Trọng Linh, một họa sĩ làm việc ở nước ngoài nhưng chăm chỉ theo dõi nghệ thuật nội địa; như Lê Hà, B&G, Atesca, những người tưởng là ngoại đạo mà tham dự các chương trình nghệ thuật gần như không sót; như Vũ Lâm, một họa sĩ nhảy sang làm báo nhưng rốt cuộc vẫn không thoát khỏi vòng tay của nghệ thuật; và như Quỳnh Trang, một nữ phóng viên tinh mắt và hăng hái… Bên cạnh đó, Soi có lượng người xem đông đảo nhiệt tình gửi comment, với trình độ chuyên môn, quan điểm và thái độ rất khác nhau.
 

 

Viết để làm gì?

Có người nói tranh của tôi giống cái này cái nọ, và tỏ ra rất hào hứng đi tìm những ví dụ để chứng minh điều đó. Tôi thấy đó là một việc làm lành mạnh và… giống tôi, bởi tôi không phủ nhận việc mình chịu ảnh hưởng từ những thành công của người đi trước, và hơn nữa, tôi quan niệm nghệ sĩ ngày nay không thể tách mình khỏi những tương tác với xã hội, từ đó không thể (và không nên) đặt nghệ thuật của mình nằm ngoài sự vận động chung của nghệ thuật thế giới. 

Cái gọi là bản ngã của cá nhân, hay bản sắc của dân tộc chỉ là những khoảng khái niệm võ đoán. Bản ngã hình thành từ sự giáo dục, hoặc không giáo dục của người khác. Bản sắc văn hóa thì luôn có sự giao lưu, pha trộn giữa các khu vực. Chẳng hạn như văn hóa người Việt xưa kia vốn thuộc không gian văn hóa Đông Nam Á với tục ăn trầu, đàn ông đóng khố và săm mình. Sau 1000 năm Bắc Thuộc, ai mà chẳng thấy văn hóa ta chịu ảnh hưởng nặng nề văn hóa Hán. Hay văn hóa người Việt thời Lý – Trần, do ưu thế về sức mạnh, đã có những áp đặt lên văn hóa Chăm. Nhưng ngược lại, mỹ thuật thời này lại chịu ảnh hưởng lớn từ mỹ thuật điêu khắc rực rỡ phương Nam. V.v… Ngày nay, thế giới phẳng choẹt, sự giao lưu, ảnh hưởng không chỉ đến từ những không gian lân cận, mà có thể đến từ phía bên kia của bán cầu. Văn hóa toàn cầu trở thành một nồi mì hỗn độn. Trong mỗi người có thập cẩm nhiều mẩu văn hóa Đông Tây khác nhau. Để gọi tên được bản ngã, cá tính một người, phong cách một nghệ sĩ không thể đơn giản nhìn ở vẻ bề ngoài, hay phiến diện một góc. Ai cũng ăn mì trộn, nhưng ăn khác nhau thế nào, nhìn vào có nhận ra ngay cá tính của người ăn không, theo tôi đó là chuyện nên bàn ở thời đại này. 

Bài viết này chủ yếu muốn nói rõ với công chúng rằng tranh của tôi (cụ thể là loạt tranh Đồng Bào 2009-2010) chịu ảnh hưởng của trào lưu nghệ thuật gì, đứng trên vai những người khổng lồ nào. Tôi thiết nghĩ, khi họa sĩ hoàn thành một bức tranh, một chuỗi tác phẩm, thì việc nên làm là thẳng thắn tự nhìn nhận (cũng như phát ngôn ra trước công chúng) rằng mình có sự liên hệ đến những ai trước đó, có thế mới phát triển được. Ở ta, việc làm này không được coi trọng đúng mức nếu không muốn nói rằng bị sợ sệt và lảng tránh. Nếu họa sĩ chủ động trước, nói rõ mình lấy tư liệu từ đâu, cảm hứng như thế nào, từng học tập ai ở điểm nào, khác họ ở điểm nào… thì sẽ không có những sự việc lùm xùm đáng tiếc như vụ “Quỷ – Delvoye” hay gần đây là vụ “Phạm Tuấn Tú – ảnh thời trang Hạnh Vũ”… 

Một họa sĩ bày triển lãm tranh là chấp nhận cảnh làm dâu trăm họ, bao con mắt nhìn vào, bao lời bình phẩm. Mà kiến thức của một con người thì luôn hữu hạn. Bởi vậy sau bài viết này, nếu ai phát hiện tranh của tôi giống tranh ai nữa nữa, cũng xin mạnh dạn nói thẳng ra. Để tôi được mở rộng hiểu biết và được… xin lỗi, nếu không vì tội “vẽ giống” thì cũng vì tội làm họa sĩ mà dốt, “không hiểu biết”. 

  

Giống ai, khác ai 

Nhớ khi xưa Victor Tacdieur truyền bá hội họa Tây Âu vào Việt Nam, có một lớp thanh niên trẻ tuổi, bất chấp sự dè bỉu của đám đồ nho, đã hăng hái học tập, khai thác tính ưu việt của phương pháp, kỹ thuật thể hiện hội họa mới. Mỹ thuật Việt Nam thay đổi về cơ bản. Từ những tiếp thu của những họa sĩ thế hệ đầu tiên, hội họa Việt Nam lần mò tìm tiếng nói riêng. Và rồi vóc dáng tâm hồn Việt Nam rốt cuộc đã được trộn vào trong những vệt sơn dầu, những mảng sơn mài và trong những thớ lụa. Thời gian trôi đi, những cái ưu việt dần trở thành lạc hậu và gánh nặng. Giáo trình Tây mới ngày xưa trở thành giáo trình Tây cũ rích bây giờ. Nghệ thuật Việt Nam chờ đón những làn sóng ảnh hưởng mới. 

Là người tốt nghiệp đồ họa (quảng cáo) và ra trường kiếm tiền bằng vẽ minh họa sách báo, áp phích. Bởi vậy khi chuyển làn sang làm hội họa, tôi vẫn thích cách thể hiện ý tưởng trực diện, sử dụng những hình ảnh mang tính biểu tượng (đôi khi còn sử dụng cả kỹ năng kẻ vẽ chữ rất cây nhà lá vườn)… Túm lại là tranh tôi vẫn có âm hưởng của một áp phích hay của một minh họa cỡ lớn. Tôi thấy điều này không có gì sai trái, nghệ thuật đang không ngừng mở rộng biên giới, chấp nhận nhiều hình thức thể hiện, một minh họa hay một áp phích vẫn có thể bước chân lên giá vẽ. Tuy nhiên điều tiết tính minh họa, đặc trưng áp phích đến đâu cũng là một chuyện đáng bàn, để nghệ thuật của mình có thể sống lâu, không chết yểu như mấy bác vẽ tranh minh họa cúng cụ, về già chỉ luẩn quẩn ở mấy triển lãm của Hội. Lối đưa suy nghĩ vào tranh, thể hiện trực tiếp những bình luận về xã hội đã khiến tranh của tôi giống với trào lưu Pop Art bên Tàu. 

 
 Vâng, theo lời của nhiều họa sĩ, tranh của tôi chịu ảnh hưởng của tranh đương đại Tàu mới. Chuyện không có gì phải bàn cãi và cũng như thời “học theo Tây” sơ khai ở nước ta, không có gì tội lỗi. Chục năm gần đây, hội họa đương đại Tàu bùng nổ, trở thành hiện tượng mà cả thế giới phải ngó nhìn, phải học tập. Cái tôi thích ở nghệ thuật đương đại Tàu là họ vẫn giữ được kỹ năng thể hiện nhuần nhuyễn, đồng thời biết cách trình bày những ý tưởng mới với thông điệp mạnh mẽ. Tuy nhiên cũng phải nói rằng, tôi không nhăm nhăm chỉ yêu thích, chịu ảnh hưởng từ các họa sĩ Tàu mà vẫn có những học hỏi từ những nghệ sĩ trong nước như Lê Quảng Hà, Nguyễn Mạnh Hùng, Hà Mạnh Thắng… và các nghệ sĩ phương Tây khác.
  

… với Nhạc Mẫn Quần (Yue Min Jun) 

Tôi thấy Nhạc Mẫn Quần có 2 điểm mà mình cần học hỏi: 

1. Là một họa sĩ sống có quan điểm riêng, có chính kiến và dám thể hiện những suy nghĩ của mình lên mặt tranh. Thành công của Nhạc Mẫn Quần cho thấy người họa sĩ không chỉ cần có kỹ năng thể hiện mà còn phải có cái đầu để tư duy, đầy đủ hiểu biết không kém gì một nhà văn. 

 2. Nhạc Mẫn Quần xây dựng được thương hiệu nghệ thuật cho riêng mình. Hình ảnh những bộ mặt cười toe toét, cười đến mức quái dị, đến đau khổ đã chiếm lĩnh tâm trí người xem, trở thành tín hiệu nhận biết riêng của Nhạc Mẫn Quần. Hình ảnh những con người đang cười như vui đùa mà lại không vui đùa thể hiện lối tư duy sâu sắc, khéo léo của tác giả để trêu ghẹo cuộc đời. 

 … với HR Giger

Giger là họa sĩ quái dị thú vị. Ông là người đứng đầu sáng tạo hình ảnh nhân vật cho loạt phim “Aliens” nổi tiếng. Nếu bạn tìm kiếm tên ông này trên Google, bạn sẽ thấy rất nhiều hình ảnh mang tính viễn tưởng bất ngờ. HR Giger là một trong những họa sĩ đương đại còn sống có giá bán tác phẩm cao nhất (?). 

Giger có vẽ một bộ tranh trong đó những đứa trẻ hình như được nhân bản bằng máy móc, xếp cạnh nhau nhầy nhụa như cá trong hộp đồ ăn. Trông rất ám ảnh. HR Giger đi sâu vào thế giới tưởng tượng của riêng mình, không nói nhiều tới xã hội mà ông đang sống mà vẽ những cảnh vật ở một không gian tưởng tượng xa vời nào đó. 

 … với Lê Quảng Hà

Lê Quảng Hà là họa sĩ đặc biệt ở Việt Nam, anh khác với các họa sĩ cùng thời ở 2 điểm: 

1. Tranh Lê Quảng Hà có cá tính mạnh mẽ, anh lên án thói người, thói đời… Thành công của anh cho tôi thấy, họa sĩ muốn làm việc lâu dài, phải sống có quan điểm, có thái độ với xã hội và với nghệ thuật. 

 2. Lê Quảng Hà có quá trình phát triển ổn định, tranh của anh luôn có sự đổi mới. Khác với các họa sĩ Hà Nội đồng niên đã vội vã chạy theo đồng tiền, vẽ tranh lặp đi lặp lại, tranh của Lê Quảng Hà luôn thể hiện khả năng sáng tạo, sự diễn tiến. Bởi vậy tên tuổi và giá tranh của Lê Quảng Hà cứ tằng tằng mà đi lên.
  

 …với Tang Zhigang

Tôi không biết nhiều về Tang Zhigang dù cũng đã nhìn thấy tranh anh này trên mạng trước khi vẽ bộ tranh Đồng Bào. Thực ra tôi không thấy mình chịu ảnh hưởng gì nhiều, nhưng anh Tàu này nổi tiếng vì vẽ nhiều trẻ con nên tôi nghĩ cũng nên đưa vào đây để bạn nào thích đuổi hình bắt chữ có cơ hội bàn luận. 

 
Dường như Tang Zhigang biến các nhân vật của mình thành trẻ con để lên án sự ấu trĩ của đối tượng. Trẻ con khi đã nhẫn tâm, cực đoan thì nhẫn tâm, cực đoan một cách vô tư, hơn cả người lớn. 

Ở bộ Đồng Bào, tôi biến các nhân vật của mình trở lại thành bào thai, dây rốn nối liền với nhau trong tử cung để nhắc nhớ tới sự tích người Việt là anh em cùng một mẹ Âu Cơ sinh ra, đề cao mối đoàn kết dân tộc, và ngược lại, phê phán chiến tranh và những hành vi gây chia rẽ. Việc tôi kể ra sự tích Đồng Bào – Con Rồng cháu Tiên, của người Việt chẳng liên quan gì tới Mỹ thuật đương đại Tàu. 

 
… với các nhiếp ảnh gia Eddie Adams, Hugh van Es, Huỳnh Công Út, Triệu Đại, Malcolm Browne… 

Bộ tranh Đồng Bào có nhiều tác phẩm là sự “tiếp đoạt” (từ của Như Huy) các bức ảnh nổi tiếng về chiến tranh Việt Nam. “Nghệ thuật tiếp đoạt” đã được thực hành từ lâu, ở đó, họa sĩ lấy chất liệu từ những tác phẩm của những người đi trước (tranh, ảnh) để dựng lên tác phẩm của mình, tạo ra một tác phẩm mới với ý nghĩa mới. Tác phẩm Hành quyết của Yue Min Jun phía trên là một ví dụ. 

Đây không phải là lần đầu tiên tôi thực hành nghệ thuật tiếp đoạt. Bộ tranh Cập Nhật trước đó cũng là sự tiếp đoạt, giễu nhại lại tranh dân gian Đông Hồ. Lần này, nhiều phần của bộ tranh Đồng Bào dựa trên các bức ảnh nổi tiếng về Việt Nam trong quá khứ. Nhưng các bức tranh của tôi nói nhiều tới hiện tại, đến cuộc chiến kinh tế khốc liệt ngày nay hay đến tương lai cộng đồng người Việt. 

Trong catalô của bộ tranh Đồng Bào, tôi cũng đã có cơ hội nhắc đến các bức ảnh lịch sử mà tôi “tiếp đoạt” để làm thành tranh của mình (qua bài viết của Joyce Fan). Ý muốn ban đầu của tôi là in lại những bức ảnh này bên cạnh các bức tranh của tôi, nhưng chợt nhận ra tôi không có bản quyền sử dụng các hình ảnh này trong catalô của mình dù rằng catalô của tôi không dùng để bán, không phục vụ mục đích lợi nhuận (tiền in do Quỹ CDEF Đan Mạch tài trợ). Thật tiếc bởi nếu không các bạn xem tranh cũng sẽ có thêm nhiều thông tin cho câu chuyện trong mỗi bức tranh. Nhân đây, cũng xin gửi lời cám ơn chân thành của tôi đến các tác giả ảnh. 

 

… với Bùi Công Khánh

Bùi Công Khánh có một tác phẩm bất ngờ giống với bộ tranh Đồng bào của tôi. Anh Khánh trình làng tác phẩm này trên FaceBook vào đầu năm 2010 khi tôi đã nửa đường hoàn thành bộ tranh của mình (phải nói thêm rằng để hoàn thành một bình gốm, từ giai đoạn vẽ đến nung thành sản phẩm cũng mất nhiều thời gian). Tôi đã có những trao đổi thẳn thắn với anh Khánh qua email. Anh Khánh cũng tỏ ra bất ngờ khi nhìn thấy các tác phẩm đã hoàn thành của tôi. Trong tác phẩm vẽ trên bình gốm này, anh Khánh cũng vẽ những em bé (đã sinh rồi vì đã đeo bỉm) nhưng dây rốn vẫn còn dính với bụng, đầu còn lại của các dây rốn dính với máy bơm, mà theo lời anh Khánh, ám chỉ sự giáo dục nhồi nhét, chạy theo thành tích không thực chất ở Việt Nam. Các hoa văn mây nước trên bình gốm được vẽ theo lối truyền thống như các bình gốm khác.
Anh Bùi Công Khánh, hiện đang làm việc ở Hà Nội, đã cởi mở đồng ý cho tôi viết về chuyện này trên Soi. Sự việc này có thể kết luận là ý tưởng lớn vô tình trông giống nhau (ý nghĩa khác nhau). 

 
… với Trịnh Công Sơn

Người cuối cùng mà tôi muốn nói lời tri ân trong bài viết này là cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. Tuy âm nhạc và hội họa là hai lĩnh vực khác nhau, nhưng âm nhạc của Trịnh Công Sơn là nguồn cảm hứng lớn nhất để tôi thực hiện bộ tranh Đồng Bào trong suốt gần 2 năm qua. Nhiều đêm vẽ khuya, mở loa ri rỉ, nhạc Trịnh Công Sơn như cùng sơn dầu đi thẳng vào mặt toan. Người nhạc sĩ này, trong khoảng đời trai trẻ của mình, luôn đau đáu chia sẻ nỗi đau của mẹ Âu Cơ nhìn các con huynh đệ tương tàn vì cuộc chiến, với những ca từ như: 

“… một ngàn năm nô lệ giặc Tàu, một trăm năm đô hộ giặc Tây, hai mươi năm nội chiến từng ngày, gia tài của mẹ – một đồng xương khô, gia tài của mẹ – một núi đầy mồ… mẹ mong con lũ con đường xa , ôi lũ con cùng cha quên hận thù…” (Gia tài của mẹ) 

“… Mẹ Việt nằm hai mươi năm, xương da mềm đời giơ sông núi thiêng, một màu vàng trên da thơm…” (Ngày dài trên quê hương) 

Xin cám ơn cố nhạc sĩ Trịnh Công Sơn. 

  

… với Ai Ai Nua

Tôi nhận thấy, với tranh vẽ, việc ảnh hưởng diễn ra tự nhiên, vì yêu thích họa sĩ này, họa sĩ kia nên nghệ thuật của họ tự ngấm vào mình (như với Yue Min Jun chẳng hạn). Sự học hỏi không phải là ở việc cụ thể lấy phần này phần nọ, bởi nếu thế, tác phẩm sẽ trở thành thứ vá víu. Khi vẽ xong nhìn lại mới thấy là có những tương đồng. Mặt khác, có những họa sĩ mà từ trước khi vẽ, tôi biết là sẽ giống, như với Tang Zhigang, với HR Giger. Nhưng trẻ con là một đối tượng chung, không phải của riêng họ, cũng giống như Phục Hưng vẽ khỏa thân mà Ấn Tượng cũng vẫn vẽ khỏa thân. Mình có ý tưởng và câu chuyện riêng của mình là được. Đương nhiên khi vẽ, tôi vẫn phải nghĩ đến các họa sĩ ấy, để cố vẽ khác đi. 

Với việc “tiếp đoạt” ảnh chụp, phải có những chủ động kiểu khác. Phương pháp của tôi chủ yếu lấy lại bố cục và cố gắng giữ được tinh thần của ảnh, để người xem cùng một lúc nhận diện được cả ảnh và đọc được cả tranh. Sức thuyết phục sẵn có của những bức ảnh nổi tiếng sẽ làm cho tranh nhanh tạo ấn tượng với người xem hơn, làm giàu hơn nội dung của tranh. Đó chính xác là đứng trên vai người khổng lồ. 

Trên đây, tôi đã kể ra những nghệ sĩ mà tôi được biết, những nghệ sĩ mà tôi yêu thích, chịu ảnh hưởng và những nghệ sĩ có tác phẩm trùng lặp với bộ tranh Đồng Bào của tôi. Nhưng, như đã nói ở trên, kiến thức của một con người luôn có hạn so với kiến thức của đám đông. Bởi vậy nếu các bạn có phát hiện ra tác phẩm của tôi có giống (về ý tưởng, hình ảnh) với tác phẩm của Ai Ai Nua (tức là ai ai nữa) thì cũng xin lên tiếng để tôi có cơ hội mở rộng hiểu biết của mình. 

Xin cám ơn các bạn đã bỏ công đọc bài viết dài lê thê này. 

* 

 ĐỒNG BÀO

Triển lãm tranh của họa sĩ Phạm Huy Thông
Khai mạc: 18:30 – 21:00, thứ bảy 27. 11. 2010
Nói chuyện nghệ thuật: 15:00, chủ nhật 28. 11. 2010
Triển lãm: 28. 11. 2010 – 02. 01. 2011
Bùi Gallery

*

Bài liên quan đến Phạm Huy Thông:

– Tranh anh Thông có giống tranh anh Thắng?
– Ai nghĩ đến ria mép đầu tiên mới là quan trọng
– Còn Soi lại nghĩ khác… 
– Đồng bào nhớ đến xem “Đồng Bào”
– Lần này, tranh anh Thông giống tranh anh nào?
– Khai mạc Đồng Bào – đừng quên art talk!
– Cảm nghĩ khi xem tranh Thông ngày khai mạc
– Sao cho “thoát” Tàu?
– Art talk Đồng Bào – đáng lẽ nên tránh xa Chủ Nhật

Bài đã đăng

• Nhân phim đam mỹ bị cấm, nghĩ về tình tri kỷ - Trịnh Bình An (01/06/2022)
• Giám tuyển là gì? - Ace Le (21/08/2021)
• Tư cách học thuật của Jean-Francoise Hubert hay “con vẹt đến từ phương Tây” - Ace Le (15/08/2021)
• Điệu nhảy chết người (phần 1):
  Hư hỏng thì nổi tiếng hơn - Willow Wằn Wại (22/06/2021)
• Tác phẩm phái sinh: hiểu sao cho đúng? - Hân Hân (13/11/2019)
• Nhân triển lãm về Casanova: phải làm sao trước một triển lãm “bậy bạ”? - Như Mai lược dịch từ Hyperallergic (15/10/2018)
• TOD (bài 2): Lý do 2 và phản biện 2 - Phó Đức Tùng (15/09/2018)
• Xem "Kho báu..." của Damien Hirst: không có duyên, nhưng khiến nảy sinh vài thắc mắc - Di (30/04/2017)
• "Chủ nghĩa Hậu hiện đại" là có hay không hả các bác? - Phó Đức Tùng (28/04/2017)
• Về sự hạnh phúc của người Việt Nam (bài 2): Vì sao người Việt khó hạnh phúc? - Phó Đức Tùng (01/04/2017)

» Xem tiếp...