Gẫm & Bình

HỎA MÙ NFT VIỆT: lạm thuật ngữ, lạm danh xưng, lạm định giá15. 08. 21 - 10:40 am

Ace Le

Xèo Chu, tức Phó Vạn An, sinh năm 2007, người có tác phẩm giá 23,000 USD trên sàn Binance NFT. Ảnh từ VNExpress 

Khá nhiều bạn nhắn tin hỏi riêng tôi về việc có nên đầu tư vào NFT, đặc biệt khi hiện tượng này lại tiếp tục giật nhiều tít trong tuần qua. Để các bạn đỡ mất thời gian, lời khuyên của tôi là CHƯA, cho tới khi thị trường NFT Việt Nam giải quyết thỏa đáng được ba điểm bất cập: lạm dụng thuật ngữ, lạm phát danh xưng, và lạm định giá cả.

Trước khi đi vào từng bất cập, chúng ta hãy lùi lại một bước để hiểu thật rõ mình đang bàn về gì.

TỪ MONG ƯỚC CHÍNH ĐÁNG VÌ NGHỆ SỸ

Năm 2014, trong một cuộc hackathon, lập trình viên Anil Dash và nghệ sỹ kỹ thuật số Kevin McCoy đồng phát minh ra NFT – viết tắt của “non-fungible token”, dịch là “vật phẩm không thay thế được”. Nghe thì khó hiểu, nhưng nó đơn giản là một mã số độc nhất, không thể sao chép.

Anil và Kevin (đeo kính). Ảnh từ Internet

Tâm nguyện nguyên thủy của Anil và Kevin là muốn bảo vệ quyền lợi cho nghệ sỹ thông qua hình thức giao dịch phi tập quyền: các tác phẩm NFT được giao dịch trực tiếp giữa người mua và người bán, và tác giả gốc sẽ vĩnh viễn được trích một phần doanh thu cho mỗi giao dịch. NFT sinh ra là để phá bỏ toàn bộ tầng lớp môi giới trung gian – phòng tranh, nhà đấu giá, cò tranh. Một mong ước chính đáng, bởi trong các giao dịch thứ cấp truyền thống (qua môi giới hoặc sàn đấu giá), tiền không rót đồng nào vào túi nghệ sỹ, mà vào túi người bán và môi giới.

TRỞ THÀNH CÔNG CỤ CHO CHỦ NGHĨA CƠ HỘI 

Có lẽ cũng vì quá ngây thơ, Anil và Kevin đã không đăng ký phát minh cho NFT ngay lúc đó, dẫn tới việc ứng dụng NFT bùng nổ dạo gần đây, nhưng đã biến chất thành một cuộc chơi vô luật lệ với những kỷ lục giá chóng mặt, và tổng giá trị thị trường vượt mức tỉ đô. Tháng 04.2021, Anil Dash đã biên một tâm thư dài trên The Atlantic mà thốt lên rằng “Đây không phải là kết cục được kỳ vọng cho NFT!” Vì sao vậy?

Về công nghệ, Anil giải thích rằng trong cuộc thi 2014, do hạn chế về thời gian, anh và đồng sự chưa kịp nghĩ ra cách lưu trữ toàn bộ tác phẩm số lên blockchain – thay vào đó, dung lượng blockchain chỉ cho phép lưu trữ đoạn địa chỉ website chứa tác phẩm đó. Bảy năm sau, hầu hết các sàn NFT vẫn làm theo cách này. Tôi so sánh nôm na, giống như khi bạn bỏ tiền ra, không phải để mua nhà, mà là mua cái biển số nhà. Và cái biển số này sẽ mai một và có thể biến mất theo thời gian khi các website chứa nó gặp sự cố.

Còn về thị trường, tuy mang tiếng phi tập quyền, nhưng điều trớ trêu là các thương vụ kỷ lục (như bức của Beeple đạt 69 triệu USD) vẫn được chào bán qua các sàn đấu giá truyền thống (như Christie’s hay Sothebys). Các tác phẩm vẫn bị làm giá và lũng đoạn bởi các tay chơi với quyền lực tập trung. Nếu được, bạn nên đọc bài mổ xẻ công phu của phóng viên độc lập Amy Castor lật mặt nạ người mua , doanh nhân Metakovan (ở trạm Kovan tại Singapore, cách nhà cũ của tôi không xa lắm) với chiêu trò thổi giá tác phẩm của Beeple, theo đó thổi giá hơn 60 lần cho token B20 mà anh ta đã sở hữu 59% (và Beeple 2%) từ trước.

Beeple, Everydays – NFT for the first 5000 days , 21,069 pixels x 21,069 pixels (316,939,910 bytes)

RỐI REN NTF NGHỆ THUẬT VIỆT

Ở Việt Nam, Cổng Trời là sàn đầu tiên chào bán NFT nghệ thuật, và sắp tới là sàn AvatarArt. Một số nghệ sỹ Việt cũng đã gửi bán tác phẩm trên sàn Binance NFT .

Khi du nhập tới xứ ta, việc bản thân NFT và blockchain là các khái niệm chưa được phổ cập, cộng thêm giáo dục nghệ thuật mù mờ, dẫn đến hệ quả tất yếu là truyền thông thì đưa tin ngây ngô không kiểm chứng, còn dư luận thì bị chi phối trong một mớ bòng bong kép của cả công nghệ lẫn nghệ thuật.

Cơ bản nhất, bạn luôn nhớ nhé, NFT là một loại tài sản số. Như vậy, trong thị trường nghệ thuật, chỉ có các tác phẩm tồn tại dưới dạng số mới có thể được NFT hóa. Nhưng ở Việt Nam còn quá ít các nghệ sỹ kỹ thuật số có tên tuổi, nên các sàn trên đều mày mò đi theo hướng số hóa các tranh vật lý, rồi bán phiên bản số của tranh dưới dạng NFT cho người mua. Theo những gì tôi quan sát được, rất rất ít sàn trên thế giới đi theo hướng này.

Nói cách khác, không phải bạn mua nhà, mà mua cái bóng dưới ao của căn nhà. Và như đã nói ở trên, thực ra là mua cái biển số nhà của cái bóng dưới ao của căn nhà.

Điều này cũng có nghĩa là nếu người mua muốn sở hữu thêm cả tranh ngoài đời thực, sàn sẽ phải làm thủ tục điều phối riêng giữa bên bán và bên mua. Mô hình phức tạp này, cộng thêm những chiêu trò PR lộ liễu mà ngây ngô, đã tạo ra nhiều hệ lụy và tồn tại, cụ thể là ba chữ “lạm” sau đây.

Lạm dụng thuật ngữ

Đánh vào tâm lý thị trường Việt Nam vốn nhức nhối chuyện bản quyền, AvatarArt tuyên bố “khẳng định sự độc nhất cho từng tác phẩm” và “ngăn chặn triệt để các vấn đề đạo nhái”, còn Cổng Trời sẽ “đảm bảo 100% về quyền sở hữu” và “tính độc bản” của tác phẩm. Đây là các tuyên bố rất lớn.

AvatarArt tuyên bố “khẳng định sự độc nhất cho từng tác phẩm” và “ngăn chặn triệt để các vấn đề đạo nhái”

Các tuyên bố này chỉ đúng ở mức độ cái biển số nhà – là tài sản NFT được mã hóa mang tính duy nhất. Nhưng điều quan trọng nhất là ngôi nhà mà bị làm giả thì tất nhiên sàn cũng không thể giải quyết. AvatarArt có kế hoạch thiết lập các trung tâm lưu trữ là “các viện bảo tàng, trung tâm trưng bày” để bảo quản các tác phẩm vật lý trong thời gian niêm yết. Tôi rất tò mò không biết “bảo tàng” nào đã đồng ý làm kho cho sàn vậy?

“Kế hoạch” dùng bảo tàng làm kho cho sàn của AvatarArt

Cổng Trời thì ghi rằng khi tác giả bán tranh vật lý kèm NFT cho người mua, tác giả sẽ chuyển nhượng “quyền tác giả” cho người mua, và người mua sẽ mặc định được “quyền sao chép tác phẩm” tùy ý. Điều này làm tôi ngạc nhiên vô cùng, vì từ bao giờ quyền tác giả lại được dễ dàng trao tay như vậy?

Khái niệm quyền tác giả rất “phóng túng” của Cổng Trời

Còn ở mức độ cái bóng dưới nước của ngôi nhà thì sao? Một khi bạn đã số hóa một bức tranh (ví dụ chụp ảnh dạng .jpeg), thì về cơ bản là người ta sẽ có cách sao chép và phân tán phiên bản số của nó vô tội vạ. Cũng có nghĩa là, bất cứ ai cũng có thể download tranh số của bạn từ Cổng Trời về và upload nó lên một sàn khác để bán. Chính Cổng Trời cũng thừa nhận khả năng này trong phần Hỏi Đáp (xem hình). Vậy thì thế nào là “100% quyền sở hữu”? Thế nào là “tính độc bản”?

Tính độc bản lung lay

Lạm phát danh xưng

Với từ khóa “giám tuyển” đang gây nhiều sự chú ý trong thời gian gần đây, để tuyển chọn và thẩm định chất lượng tác phẩm niêm yết, Cổng Trời thông cáo đã kết nạp được một đội ngũ giám tuyển hùng hậu gồm hơn một chục cá nhân. Cổng Trời phân loại tác giả trên sàn làm hai loại: nghiệp dư và chuyên nghiệp. Tác giả nghiệp dư thì không, nhưng tất cả các tác giả chuyên nghiệp đều phải đưa tác phẩm qua đội ngũ giám tuyển thanh lọc.

Lễ ra mắt Cổng Trời. Ảnh từ Internet

Nhưng khi tôi gửi danh sách giám tuyển ấy cho các đồng nghiệp trong nghề tham khảo, thì chúng tôi nhận ra nhiều tên tuổi trong danh sách đều chưa giám tuyển bất kỳ một chương trình hay triển lãm nào. Đơn cử, một vị Phó Chủ tịch hội Đá cảnh-Đá phong thủy TP HCM cũng nằm trong danh sách giám tuyển nghệ thuật. Không phải đá phong thủy không hay, nhưng Cổng Trời nên hiểu rằng, giám tuyển là một ngành nghề đặc thù trong nghệ thuật, và cần một sự tôn trọng tối thiểu.

Vị giám tuyển được Cổng Trời phối hợp tiếp thị đình đám nhất là Phạm An Hải. Tôi được biết đến anh như một họa sỹ trừu tượng, nhưng khi đọc thêm những tư liệu truyền thông của Cổng Trời, tôi không khỏi băn khoăn với những danh xưng trong các bài trả lời phỏng vấn của anh.

Đơn cử, thành tích nổi bật nhất anh kể (và rất nhiều báo Việt giật tít lớn) là mình được “giải nhì tranh đương đại thế giới tại Mỹ năm 2015”. Nhưng khi đào sâu thêm và truy cập website cuộc thi, tôi phát hiện ra đây chỉ là một cuộc thi nghiệp dư trực tuyến, dành cho người lớn mới học vẽ, không có cả thông tin ban tổ chức. Người thắng giải nhất năm đó, Rikardo Druskic, là một sinh viên tốt nghiệp graphic design muốn chuyển sang làm họa sỹ.

Thông tin về cuộc thi

Anh cũng trả lời phỏng vấn rằng mình “được Sothebys tôn vinh là một trong 20 họa sĩ trừu tượng của Đông Nam Á trong vòng 100 năm”, nhưng thực chất họ chỉ chọn anh vào triển lãm trước phiên đấu giá năm 2015 . Và như ta hiểu, triển lãm của sàn đấu giá chỉ mang tính thương mại, không có tính học thuật.

Lạm định giá cả

Vào tháng 04.2021, giới nghệ Việt Nam được phen choáng váng khi Cổng Trời thông báo “kiệt tác NFT triệu đô” của Phạm An Hải ra mắt công chúng, với giá khởi điểm 1 triệu USD.

Serenade #1 của Phạm An Hải. Ảnh từ trang của Cổng Trời NFT

Sàn giới thiệu bức tranh “được tổ chức nghệ thuật Art Avista (USA) vinh danh là một trong số ít những tác phẩm bậc thầy của hội họa thế giới”. Tuy nhiên, không có tổ chức nào ở Mỹ có tên là Art Avista, chỉ có một trang niêm yết dịch vụ tên là Art Avita, trong đó có đăng tác phẩm của Phạm An Hải. Tranh niêm yết trên trang này là miễn phí với số lượng dưới 05 bức/nghệ sỹ, và với giá 6 USD/tháng nếu vượt mức đó.

Trong thông cáo, Cổng Trời ghi rõ rằng họa sỹ Phạm An Hải muốn lưu giữ trọn đời bức tranh thực và sẽ không bao giờ bán. Như vậy cái giá 1 triệu USD là giá chỉ dành cho cái bóng dưới nước của “Serenade #1”. Phạm An Hải cũng là giám tuyển của Cổng Trời, nên đã tự giám tuyển luôn cho tác phẩm của mình chăng? Theo Cổng Trời, tác phẩm của tác giả nghiệp dư chỉ được đưa giá khởi điểm tối đa là 1 triệu VND, còn tác phẩm chuyên nghiệp thì không có hạn mức. Tự thách giá 1 triệu USD, tôi không rõ họa sỹ muốn khẳng định điều gì?

Ở một diễn biến khác, rất nhiều báo đài đồng loạt đưa tin tranh NFT của Xèo Chu cán giá 23,000 USD trên sàn Binance NFT.

“Hoa mai may mắn” của Xèo Chu đấu giá được gần 23 nghìn USD trên sàn Binance NFT ngày 6. 8. 21. Ảnh: VNExress

Đây không phải giá ngẫu nhiên, khi bức “Hoa mai may mắn” được đấu vừa đủ để phá kỷ lục của Tú Na trước đó (khoảng 21,000 USD), trở thành NFT của nghệ sỹ Việt đắt nhất tại sàn này. Thông thường, khi mua xong, sàn sẽ tiếp tục niêm yết để các người mua tiếp theo cân nhắc, nhưng khi tôi truy cập vào sàn này, đã thấy tác phẩm của Xèo Chu biến mất. Thay vào đó, một tác phẩm khác của Tú Na đã vượt mức giá này, hiện ở 24,000 USD. Có thể chỉ là lỗi kỹ thuật, nhưng ta không khỏi đặt ra nghi vấn làm giá để tạo hiệu ứng truyền thông.

Tranh Xèo Chu biến mất sau khi đấu giá (thứ tự tác phẩm theo giá từ cao xuống thấp). Tác phẩm của Tú Na đang đạt mức 24,000 USD

Trả lời phỏng vấn, mẹ của Xèo Chu, chủ gallery Bến Thành, nhắc ta rằng “người mua chỉ sở hữu bức tranh dưới dạng kỹ thuật số, tác phẩm hiện hữu vẫn ở Việt Nam”, còn “ở thị trường thực, giá bức tranh có thể cao gấp ba lần”. Việc làm truyền thông và tung hô cậu bé như “Jason Pollock của Việt Nam” của anh chủ phòng tranh người Mỹ là một so sánh rất ngây ngô và một tiểu xảo làm giá những tranh đến từ nước nhược tiểu, có dịp tôi sẽ phân tích sâu hơn trong một chủ đề khác.

LỜI KẾT

NFT được sinh ra với một tâm nguyện cao cả, nhưng đã bị chủ nghĩa cơ hội lợi dụng và trục lợi. Tại Việt Nam, với kiến thức nền hạn chế, những bước chập chững của NFT – đặc biệt là phân khúc số hóa tranh vật lý – đang lung lay mạnh theo những chiêu trò tung hỏa mù của một bộ phận tham gia. Đồng ý rằng NFT là một công nghệ đột phá – nhưng phá gì thì phá, miễn đừng phá đi nền tảng kiến thức, giá trị văn hóa, và sự tôn trọng khán giả. Thực sự rất mong các sàn lấy tinh thần cầu thị để chấn chỉnh lại hoạt động của mình.

Ace Lê
15.08.2021

Nguồn: Từ FB tác giả

*

Cùng một người viết:

- Duy Hòa: một cuộc tìm bắt bóng mặt trời

- Tư cách học thuật của Jean-Francoise Hubert hay “con vẹt đến từ phương Tây”

- HỎA MÙ NFT VIỆT: lạm thuật ngữ, lạm danh xưng, lạm định giá

- Giám tuyển là gì?

- Có tới ba bức “TRÀ ĐÀM”, và hai bức trong đó là GIẢ

- Sáu câu hỏi cho người sưu tập nghệ thuật Việt

Ý kiến - Thảo luận

Bài đã đăng

• Ballet Kẹp Hạt Dẻ: Giáng Sinh mới có, năm nào cũng phải xem - Willow Wằn Wại (20/12/2023)
• HỎA MÙ NFT VIỆT: lạm thuật ngữ, lạm danh xưng, lạm định giá - Ace Le (15/08/2021)
• Điệu nhảy chết người (phần 2):
  Múa bụng mỗi người một phách - Willow Wằn Wại (11/08/2021)
• “XEM ĐÊM” để thấy những điều không thấy được trong ánh sáng ban ngày - Phó Đức Tùng (15/07/2020)
• Về SKETCH phác thảo, SKETCH ký họa, và SKETCH+ - Hải Kiên (13/06/2020)
• Young Sen lên voi và xuống chó
  Bức số 5: Đám cưới - lui lược dịch từ trang của Sotheby’s (21/02/2020)
• Young Sen lên voi và xuống chó
  Bức số 4: Buổi triển lãm ở New York - lui lược dịch từ trang của Sotheby’s (28/01/2020)
• Young Sen lên voi và xuống chó
  Bức số 3: Buổi diễn tại Luân Đôn - Lui dịch từ Sotheby’s (10/01/2020)
• Young Sen lên voi và xuống chó
  Bức số 2: Mổ tử thi trong trường Y - Soi lược dịch từ trang của Sotheby's (04/01/2020)
• Young Sen lên voi và xuống chó
  Bức số 1: Young Sen rời quê - Soi lược dịch từ trang của Sotheby's (26/12/2019)

» Xem tiếp...