.

Bà Almuth Meyer Zollitsch trong diễn văn khai mạc triển lãm “Cảnh quan sông nước đang bị biến đổi” (tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và Viện Goethe) có nói: “Di sản vô giá về sinh thái cũng như văn hóa mà các con sông hùng vĩ ở khu vực Đông Nam Á là đại diện đang rơi vào tình trạng nguy cấp. Sự khai thác những con sông về mặt kinh tế đã gây ra hậu quả dài hạn. Và hệ sinh thái đang gặp phải mối đe dọa, gây ảnh hưởng đến hàng triệu con người không chỉ ở Việt Nam mà còn các nước khác như Thái Lan, Myanmar, Campuchia…

”… với sự hợp tác của 6 giám tuyển đầy kinh nghiệm, viện Goethe mời 17 nghệ sĩ từ các quốc gia đến, tác phẩm của họ phản ánh những vấn đề mà cảnh quan sông nước hùng vĩ trên đất nước họ phải trải qua. Những tác phẩm này đa dạng, giống như tính đa dạng của những vấn đề mà người dân sống quanh những con sông này phải đối mặt.”

Các tác phẩm chia ra trưng bày ở hai địa điểm: bảo tàng Mỹ thuật và viện Goethe. Bài này xin dành điểm qua các tác phẩm của nước ngoài.

“Hương sông Marikina” của Christina “Goldie” Poblador (Philippines) gồm ba cái tủ và bên trong mỗi cái tủ có một lọ nước hoa. Lời giới thiệu của tác phẩm: “Cả cuộc đời tôi đã quen lội sông. Ấy thế mà giờ đây tôi cảm thấy khó tìm thấy cảm giác thoải mái và dành thời gian rảnh rỗi cho nơi này bởi sự ô nhiễm sông quá nặng. Dự án ‘Cửa hàng nước hoa’ được bắt đầu từ năm 2009 như một nghiên cứu ô nhiễm môi trường nơi tôi sinh sống…”

“Khi trao đổi với những người dân trong làng và nghiên cứu những vùng xung quanh con sông, tôi đã tạo ra ba mùi hương thể hiện tình trạng đời sống của những người dân ở đây. Dự án là một cuộc thử nghiệm lấy cơ quan khứu giác làm phương tiện cảm thụ nghệ thuật, kết hợp với nghiên cứu nghệ thuật thổi thủy tinh của tôi để tạo nên những lọ nước hoa.” (Nước làm nước hoa này được chiết xuất từ dòng sông Marikina bị ô nhiễm).

Các cộng tác viên cho khán giả đến xem thưởng thức mùi nước hoa ngay tại chỗ. Khá là thơm…

“Cầu âm thanh” của Jon Romeo (Philippines). Lời giới thiệu: “Đây là một sắp đặt âm thanh được làm từ các thiết bị âm thanh đặc biệt có dòng điện tần số thấp nối kết với một thanh ray đủ để vắt ngang qua dòng nước. Thanh ray (được làm từ những ống kim loại đặt trên một trụ gỗ) tạo ra những âm thanh tương tác khi có ai đó đi qua hay chạm vào. Sắp đặt này được lắp đặt giả định hệt như bắc qua một dòng nước trong một công viên với con sông, suối hay thác nước gần đó, gắn kết môi trường, con người và nghệ thuật với nhau. Khi một người đứng trên sông và động vào thanh kim loại của sắp đặt, âm thanh sẽ được hình thành.”

“Bằng cách chạm vào thanh kim loại, ai cũng có thể tự mình tạo được một chiếc cầu đầy âm thanh. Âm thanh này cũng đánh thức trí tò mò của những người khác muốn tự mình thử nghiệm xem âm thanh được tạo ra như thế nào. Khán giả được khuyến khích để tương tác với sắp đặt. Bạn có thể điều khiển âm thanh bằng cách đi qua cây cầu và tiếp xúc với thanh vịn ở bên cầu. Rồi ngay lập tức bạn sẽ nghe thấy âm thanh ở xung quanh. Và âm thanh sẽ làm bạn chú ý. Và như vậy, bạn đã hiểu đôi chút về dự án ‘phong cảnh sông nước biến đổi’”. Quả là… chẳng liên quan gì :-).

“Tựa thuyền du sông” của Aung Ko (Myanmar) là sắp đặt với ba cái thuyền vải to vẽ ba chủ đề: các bộ phận cơ thể, cỏ cây thực vật và các loài cá, cùng mấy chiếc thuyền gỗ nhỏ do trẻ em làng tác giả làm. “Ayeyarwady là con sông quan trọng nhất nước tôi, còn ngôi làng tôi nằm trực tiếp bên bờ sông. Những người dân ở đây chứng kiến sự thay đổi của dòng sông cũng như những hậu quả của sự thay đổi này hàng năm.”

“Ý tưởng của tôi gửi gắm trong những con thuyền lá, dù chúng có lướt nhẹ nhàng không tiếng động thì vẫn hiện hữu đẩy mạnh mẽ các chức năng của chúng trên dòng sông. Phong cảnh trên sông tuy có bị chúng làm xấu đi, nhưng quan trọng hơn, dòng sông là phương tiện chuyên chở con người và hàng hóa cũng là một nguồn sống cơ bản cho cư dân thông qua việc cung cấp thủy sản…” (Đoạn này nghe ngây ngô quá nhỉ?)

“Ngoài ra, những con thuyền còn mang một ý nghĩa khác: chúng chính là đồ chơi cho bọn trẻ. Cũng bởi ở làng không có đồ chơi được sản xuất công nghiệp nên lũ trẻ tự làm lấy những con thuyền theo sáng kiến của mình.”

“Lễ hội Loi Krathong” của Anothai Nitibon (Thái Lan) gồm hai chậu nước nhân tạo được bọc bởi những tấm bìa không thấm nước, bên trên lắp hai camera chiếu thẳng xuống lòng chậu, một chậu còn được rắc thêm mấy cánh hoa, mấy tấm bìa còn được vẽ thêm mấy hình ảnh ngộ nghĩnh chắc là cho phù hợp với không khí lễ hội, nhưng tôi thấy giống những hình trang trí trong các trường mẫu giáo hơn.

“Loi Krathong là một lễ hội tổ chức hàng năm vào ngày rằm tháng 12 âm lịch. Truyền rằng, lễ hội là một sự sám hối muốn xin tha tội cho việc làm ô nhiễm dòng sông hàng ngày với nữ chúa sông Pra Mae Khongkha. Có những người để cho dòng sông cuốn đi những điều không may mắn hay bất hạnh, cầu cho ước mơ của họ trở thành hiện thực. Dự án mong muốn làm rõ sự thay đổi trong nhận thức của con người đối với dòng sông Chao Praya, đặc biệt sự thay đổi trong quan niệm và trong vai trò của dòng sông (và cả triết lý của Loi Krathong) với cuộc sống của thế hệ trẻ Thái Lan, đặc biệt sau thảm kịch lũ lụt ở Thái Lan suốt tháng 10 và 11 năm 2011 làm cho một bộ phần lớn cư dân bị thiệt hại nặng nề.”

Câu hỏi của tác giả là: “Làm thế nào mà người ta có thể xin xá tội bên dòng sông sau khi dòng sông đã thể hiện rõ ràng quyền lực và sự trả thù như vậy?”

“Tonle Sap đang dâng” của Lim Sokchanlina (Campuchia) gồm 5 bức ảnh cỡ 80 x 120cm với những lời giới thiệu về con sông Tonle Sap rất giống trong sách Địa.

“Để làm tác phẩm này, tôi đã đi rất nhiều lần xuôi ngược dòng sông Tonle Sap và sinh hoạt hằng ngày với nhiều hộ dân sống ven sông khác nhau. Tôi trở nên đặc biệt thích thú với quang cảnh sông nước đa dạng và hùng vĩ. Đồng thời tôi cũng được dạy cho thế nào là ‘biến đổi khí hậu’ và thích với đời sống ven sông.”

“Tôi quyết định can thiệp vào quang cảnh của dòng sông với một dàn dựng nho nhỏ trái với khí hậu tự nhiên: tôi để những tảng băng trôi dạt trên dòng sông dưới khí hậu nhiệt đới. Những thứ tuyệt vời êm ả trong ảnh là kết quả dàn dựng với sự trợ giúp đáng kể của người dân ở mỗi nơi tôi thực hiện dự án . Những khung cảnh mong manh dễ vỡ này chính là sự mâu thuẫn tôi muốn thể hiện trong tác phẩm của mình về băng nhân tạo tan chảy dưới sức nóng mặt trời, đóng góp vào việc dâng dòng Tonle Sap.”

“Biến sự sống thành vật vô tri” của Mahardika Yudha (Indonesia) là một sắp đặt với lời giới thiệu: “Angke là một trong 13 con sông chảy qua thành phố Jarkata này gắn chặt với lịch sử phát triển văn hóa lâu dài. Ngày nay con sông đã biến đổi, có nơi nước sông rất kém… Tình trạng này xảy ra là do sự thay đổi về cấu trúc xã hội và đô thị. Dự án này phản ánh sự thay đổi sinh thái của sông Angke liên quan đến nông thôn, ngoại ô và đô thị bằng cách lập bản đồ những nghề nghiệp khác nhau gắn kết với dòng sông.

Tác phẩm gồm chai lọ, đồ chơi, quần áo, túi, mũ, ủng… Các khán giả đến tương tác với tác phẩm, nghe âm thanh qua mấy cái headphone. Toàn âm thanh sông nước, âm thanh đời sống xung quanh sông Angke. Có 4 cái màn hình tivi quay lại đời sống xung quanh vùng Angke.

Bên dưới còn có thêm mấy cái chai, hai con búp bê và một đĩa đựng đầy tiền xu như kiểu đĩa xin tiền của ăn mày.

“Dòng sông tình yêu” của Budi Dharamawan (Indonesia) gồm 25 bức ảnh cỡ 30 x 45cm. “Bengawan Solo còn gọi tắt là Solo là con sông dài nhất tỉnh Java, Indonesia, khoảng 600km…, luôn là mạch chủ trong cuộc sống của các cư dân Java, đồng thời cũng là mối đe dọa cho dân cư quanh vùng. Những người dân sống gần sông phải đấu tranh với lũ lụt thường xuyên từ nhiều năm nay. Các trận lũ thường xảy ra trong mùa mưa khi mực nước tăng lên đáng kể.”

“Tôi muốn nghiên cứu ảnh hưởng của các trận lũ tới những con người nơi đây hàng năm như thế nào. Tôi muốn tiếp cận chủ đề này và thể hiện chủ đề đó qua nhiếp ảnh. Tôi không tìm kiếm câu trả lời hoặc giải pháp mà chỉ đảm nhận vai trò của người quan sát. Để thực hiện dự án này, tôi đi dọc theo sông Solo qua một số tỉnh thành và chụp ảnh những người sống bên sông.”

“Kênh đào chống lũ” của Achmad Krisgatha (Indonesia) là sắp đặt âm thanh gồm một cái tivi lớn, hai cái loa ở hai bên, một cái đầu video ở dưới.

Và hai cái bên cạnh được gọi là gì tôi cũng chưa thể hiểu nổi.

Màn hình tivi thì chiếu lại các cảnh máy xúc xây dựng “kênh đào chống lũ”. Lời giới thiệu tác phẩm: “Jakarta thường xuyên bị đe dọa bởi lũ… Năm 1973, để làm giảm nguy cơ ngập lụt và cải thiện hệ thống nước thải, kế hoạch đào kênh chống lũ miền Đông Jakarta ra đời. Nhưng phải đến năm 1996 việc xây dựng mới bắt đầu. Tháng 12 năm 2011, 38 năm sau khi dự án được chấp thuận, kênh đào đã được xây xong. Tác phẩm ‘đáp lại’ câu chuyện dài về kênh đào chống lũ miền Đông này, những tranh cãi xung quanh việc xây dựng cũng như những khía cạnh xã hội khác phát sinh như là ‘phản ứng phụ’ trong quá trình phát triển. Không cố tìm ra câu trả lời cụ thể nào, tác giả tìm kiếm để nắm bắt các yếu tố nhất định và kết hợp chúng vào một sắp đặt tích hợp âm thanh thị giác.”

“Lên và xuống” của Vuth Lyno (Campuchia) là mô hình cái chòi nhỏ bằng nhôm màu xanh được chống bởi 4 cái chân gỗ. Bên trong có 2 cái headphone được cắm vào 2 cái MP3. Khán giả đến nghe trực tiếp tác phẩm. Hôm đầu tiên nhiều người nghe quá, buổi sau tôi quay lại thì hình như cái MP3 hỏng rồi, bật mãi mà chẳng nghe được.

“Kompong Pluk là tên một ngôi làng nằm trong vùng rừng ngập của sông Tonle Sap. Để thực hiện dự án Rivercapes IN FLUX, tôi đã đến ở một tuần tại một gia đình mến khách để hiểu thêm về mối quan hệ và sự phụ thuộc của con người với dòng sông của họ. Tôi chú ý đặc biệt đến hệ thống kiểu nhà sàn rất đặc biệt của làng để thích nghi với nước lụt hàng năm vào mùa mưa, khi dòng sông Me Kong làm cho Tonle Sap đổi dòng và như vậy cung cấp đủ nước cho vùng sông nhỏ quanh đó… Kompong Pluk cũng bị lụt nặng vào năm 2011, tuy nhiên khác với những vùng quanh đó, bằng khả năng thích ứng của mình, ngôi làng đã vượt qua được tình trạng nước ngập ‘bất thường’ này.”

“… Ngoài ra tôi thật sự cảm động về sự gắn bó mật thiết của cộng đồng với “Neak Ta” được cho là một vị thần luôn đồng hành cùng dân làng, giúp họ có được một cuộc sống hòa thuận với sông nước và rừng núi. Sắp đặt của tôi phản ánh cả hai điều, cấu trúc mô đun nơi ở đơn giản của họ và lối xây dựng nhà thờ nhỏ nhắn. Ở đây, ta có thể nghe thấy những âm thanh của vùng sông nước Kompong Pluk, những tầng âm thanh của đời sống hàng ngày với sông nước, đánh bắt cá, những câu chuyện kể và nghi lễ thần linh sông nước.”

“Giữa mặt đất” của Than Sok (Campuchia) là sắp đặt với 10 bù nhìn rơm 120 x 170 x 20cm. Có một máy chiếu chiếu xuống mặt đất dưới chân 10 bù nhìn rơm. Nhìn như là chương trình trong hệ thống máy tính… “Bù nhìn trong tiếng Campuchia gọi là dtingmul. Nông dân sử dụng rơm khô để làm hình nộm giống người và mặc quần áo cũ cho chúng. Vào mùa khô, những con dtingmul được dựng lên các cánh đồng trên những cọc tre, gỗ. Tới mùa mưa lũ, nước lụt khiến những con dtingmul đứng cô đơn trên cả vùng rộng nhiều hecta một cách vô nghĩa vì chẳng có con vật nào lúc này để có thể phá hoại mùa màng vì làm gì có gì mà phá.”

“Năm 2011, nước lụt đã làm cho rất nhiều nông dân và gia đình của họ vất vả hơn rất nhiều khi nhà cửa và nguồn sống đã bị lụt lội phá hủy. Gia đình tôi gồm 10 người sống bên bờ Tonle Sap. Khi có lụt nhà chúng tôi ở bị ngập hoàn toàn khiến cho mọi sinh hoạt của chúng tôi- tất cả đều trên mái nhà cả vài tháng trời.”

“Để làm dự án này, tôi đã sống một thời gian với những người nông dân tỉnh Takeo, quê tôi để xem cách họ làm những con dtingmul. Và rồi tôi có thể làm 10 con dtingmul – chính là số người trong gia đình, làm theo kích cỡ và mặc quần áo của chúng tôi. Cùng cảm nhận lụt, cùng đợi, cùng thỏa hiệp và cùng thắc mắc. Và rồi cảm nhận được sức mạnh, sự chấp nhận và hi vọng.”

“Bim bim cá dọn bể” của Wok The Rock (Indonesia). “Hypostomus plecostomus, hay còn được gọi cá dọn bể, là một trong những loài cá phổ biến rộng rãi nhất ở Indonesia. Loài cá nước ngọt này thường được nuôi trong những bể cá vì chúng có thể lau mặt kính của bể, hay có thể nói, chúng đảm nhận vai trò của quản gia. Người ta hiếm khi ăn thịt cá dọn bể bởi vì chúng sống ở tầng nước giữa và tầng mặt nước nên khá bẩn và không ngon. Tuy nhiên để làm phong phú thêm nhu cầu thực phẩm nghèo nàn, những người nghèo bắt cá trực tiếp từ dòng nước bùn lầy.”

“Dự án này nghiên cứu những con cá dọn bể dưới góc độ xã hội, văn hóa cũng như môi trường. Tôi đã xem thử các món ăn làm từ cá dọn bể do những người dân ven sông chế biến, để biết giá trị dinh dưỡng. Nghiên cứu này là một tác phẩm sắp đặt với những cửa hàng có bán sản phẩm từ cá dọn bể…” Trong ảnh là mấy gói bim bim (giống phồng tôm ở ta) làm từ cá dọn bể.

Có cả cuốn quảng cáo…

Và video… Các đầu bếp cũng như sinh viên của ngành khoa học thực phẩm cùng tham gia vào dự án nghiên cứu này.

“Sông chi” của Jedsada Tangtrakulwong (Thái Lan) gồm 5 thuyền tre nhỏ. “Sông Chi là một trong những con sông quan trọng nhất và dài nhất ở miền Đông Bắc Thái Lan. Là dòng sông chủ lực, từ thời cổ đại, sông Chi đã nuôi sống những người Issan (một tộc người ở vùng Đông bắc Thái Lan)”.

“Tôi muốn giới thiệu những thay đổi trong lối sống của ngư dân, sự mất dần của văn hóa tập tục cổ xưa liên quan đến sông Chi, chẳng hạn trong việc đánh bắt cá, sản xuất các công cụ đánh bắt các loại cá khác nhau.”

“Ngoài ra, tôi muốn nghiên cứu và ghi lại cách sống của ngư dân buộc phải thay đổi để phù hợp với những thay đổi của hệ sinh thái. Dự án này còn đề cập đến cả nền ngư nghiệp và phong tục đang dần lụi tàn của sông Chi.”

“Cung đường ông tôi đi đã bị chặn mãi mãi” của Sutthirat Supaparinya (Thái Lan) là một căn phòng trống với video chiếu lên góc tường. “Sông Ping là tuyến đường lịch sử vận chuyển gỗ tếch xuất khẩu, thông thương giữa Siam và Châu Âu. Ông bà tôi đã sống ở ven sông… Ông ngoại tôi từng chịu trách nhiệm chính trong việc vận chuyển gỗ tếch từ Chiang Mai đến Bangkok… Mỗi chuyến vận chuyển gỗ ông phải đi suốt 3 tháng ròng. Công việc của ông rất nguy hiểm, ông luôn phải làm việc với voi và vận chuyển những đám gỗ nặng, luôn cảnh giác với bọn cướp rừng, dẫn các chuyến đi an toàn khi qua dốc trơn và qua hẻm núi.”

“Tôi đã lần theo hành trình của ông… Phong cảnh sông nước thời của ông đã hoàn toàn thay đổi kể từ khi xây đập Bhumibol năm 1958. Con đập đã chặn đứng dòng sông và như thế phải mở ra những con đường vận chuyển khác… Những chuyến đi dọc theo dòng Ping đã giúp tôi cảm nhận những trải nghiệm của ông, đồng thời nhận ra những vấn đề mà thế hệ chúng tôi hôm nay phải đối mặt. Tác phẩm sắp đặt này gồm hai phim video quay được trong chuyến đi. Phim chiếu bên phải là tài liệu về chuyến khám phá hồ trên đập Bhumihol, nơi sông Ping trước đây đổ ra một hồ lớn. Giờ đây, bao làng mạc, rừng tếch trước đây đã nằm sâu dưới đáy nước. Phim chiếu bên trái cho thấy 13 chiếc kè, cửa đường thoát nước và đập dọc dòng sông từ điểm khởi đầu của dòng sông đến đập Bhumibol.”