Gẫm & Bình

Ghi chú của Hồng Hoang (phần 1): Nghệ thuật có còn đẹp khi làm dịch vụ? 18. 04. 16 - 9:43 pm

Nguyễn Hồng Hưng

Từ lời khuyên của các bậc trí thức thời nay…

Từ rất lâu, có nhiều đồng nghiệp của tôi hay thường hân hạnh được các bậc trí thức của các ngành khoa học và khoa học xã hội nhân văn khác, kể cả một số không ít các nhà phê bình nghệ thuật, khuyên bảo nên tìm hiểu triết học và mỹ học để tác phẩm có tầm cỡ hơn vì hàm chứa tư tưởng triết học hoặc nhân văn v.v… Ấy thế mà trong vô số những lời khuyên của các đại danh họa tiền bối lại không có lời khuyên cho các họa sĩ lớp sau như thế. Mặc dù triết học và mỹ học đã ra đời từ thời cổ đại, khi mỹ học ra đời thì mỹ thuật thời cổ đại chưa được các bậc trí giả thông thái như Socrates, Platon, Aristoteles, Pythagoras xếp hạng vào thượng tầng kiến trúc của cấu trúc xã hội loài người. Các bậc trí giả thông thái thời đó hầu hết đều coi giới họa sĩ thuộc tầng lớp thợ thủ công tài khéo, không có tri thức khoa học tìm ra quy luật từ hỗn mang giúp xã hội tiến bộ.

“Plato trong trường,” 1879, tranh khắc gỗ dựa theo tranh vẽ của Carl Wahlbom (1810–1858)

Tuy chúng ta đã không tìm ra những lời khuyên ở các bậc “thánh họa” như Piasso hay Leonardo da Vinci rằng nên tìm hiểu triết học và mỹ học để tác phẩm có tầm cỡ, ấy thế nhưng lại vẫn sinh ra những khuyên bảo của các bậc thức giả thời nay như trên, vì các thức giả hiện đại đó ngấm sâu tư tưởng triết học cổ đại 2500 năm trước, cho rằng nghệ sĩ phần lớn sáng tác nghệ thuật dựa vào khiếu năng bẩm sinh, tức là dựa vào các giác quan trên cơ thể phối hợp với trực giác mơ hồ không thể giải thích.

Một trang nhật ký của Leonardo da Vinci cho thấy ông nghiên cứu hình ảnh thai nhi trong tử cung (khoảng 1510)

Hầu hết các trí giả hiện nay đều có mặc định rằng giới họa sĩ chỉ làm tác phẩm bằng cảm xúc con tim cộng với sự cần mẫn khéo tay, không có lý tính, không có khả năng tư duy lô-gic, tác phẩm thường không có tầm tư tưởng xã hội nhân văn hay minh triết hoặc triết học hay khoa học của cái đẹp v.v… Họ không công nhận khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp chính là tư tưởng của mỹ thuật.

Các tinh hoa ngoài nghệ thuật đương thời với tri thức khoa học vẫn cho rằng tri thức lý tính luôn luôn chi phối tri thức cảm tính. Điều này đúng ở các ngành khoa học khác, không thể áp dụng vào lĩnh vực nghệ thuật vốn bí hiểm với nhân loại, một lĩnh vực mà các bộ óc tri thức lý tính lỗi lạc từ thời cổ đại như Socrates, Platon, Aristoteles, Pythagoras, cho đến tận Heghen và I.Kant luôn nói khác nhau và mâu thuẫn nhau trong nghiên cứu mỹ học của họ. Mỹ học của I.Kant cho rằng với nghệ thuật chỉ có nhận biết, đánh giá bằng “năng lực phán đoán”, và đối tượng của sự hài lòng là cái “Đẹp”. I.Kant đã công nhận kinh nghiệm thẩm mỹ. Còn Hegel thì loại trừ thiên nhiên ra khỏi triết học về cái đẹp của ông, ngược hẳn với quan niệm của thánh họa Leonardo Da Vinci…những mâu thuẫn như thế cũng nhiều và dài ghê lắm.

Kant trên một bức tranh chơi chữ dựa theo cụm: “Yes we can”. Bức này lại dựa theo bức “Hope” của Shepard Fairey

Còn các đại danh họa, họ thường khâm phục tài năng của nhau, và từng thời đại vẫn thống nhất với nhau về cái cái đẹp của cấu trúc hình thức, thông qua thời gian với những hội đồng nghệ thuật gồm tập hợp những bậc thầy đơn lẻ giàu kinh nghiệm thẩm mỹ hay giàu tri thức cảm tính. Cần lưu ý trong tất cả các cuộc thi tuyển chọn tác phẩm nghệ thuật, từ cổ chí kim đều phải dựa vào tri thức cảm tính, nghĩa là phải dựa vào kinh nghiệm cảm tính trực tiếp của từng vị giám khảo trong hội đồng tuyển chọn, dựa vào trí thông minh cảm xúc EQ (Emotional Quotient) và thông minh sáng tạo CQ (Creative Intelligence). Lại lưu ý chỉ số IQ mà truyền thông và dân chúng vẫn lấy làm thước đo trí tuệ ấy chỉ thể hiện trí nhớ tốt, tổng hợp được những kiến thức thu lượm trong văn hóa cộng đồng để đối phó với các câu hỏi kiểm tra chỉ số. Những người có chỉ số CQ & EQ cao vẫn có thể đãng trí, hay quên v.v…nhưng không ảnh hưởng tới sáng tạo của họ.

Với bộ não cực kỳ hiếm của nhân loại như Leonado Da Vinci, ông thừa hiểu ẩn dụ cái hang của Platon với quan niệm mọi vật chất và “cảm biết” đều là cái bóng của “ý niệm” và duy nhất chỉ có “ ý niệm” là tồn tại. là có thực, có trước mọi vật chất trong vũ trụ. Quá trình nhận thức của con người là nhận thức “ý niệm”. (“Ý niệm” của Platon là tư duy trừu tượng đích thực của triết học, khác hẳn với quan niệm trừu tượng của hội họa sẽ nói lại ở phân cuối bài này). Thế mà ngài Leonardo Da Vinci thiên tài không hề khuyên bảo gì các con cháu phải đưa triết học hay mỹ học vào tác phẩm. Còn ngài vẫn vẽ thuê, vẫn làm nghệ thuật dịch vụ hay tác phẩm “cúng cụ” cho nhà thờ. Ngài vẫn vẽ minh họa “Bữa tiệc ly” theo mô tả của Kinh Thánh như thường.

“Bữa tiệc ly”, 1498, trước khi phục chế.

Sáng tạo bằng cảm tính và làm nghệ thuật dịch vụ

Tôi viết bài viết này nói rõ không nên coi thường họa sĩ sáng tạo bằng cảm tính là thấp kém, không có tư tưởng. Nghệ thuật đích thực tự nó có tư tưởng trong trò chơi sáng tạo hình thức của nghệ sĩ trên tác phẩm, khác với tư tưởng của trò chơi chữ nghĩa của triết học, mỹ học hay của các tư tưởng xã hội chính trị khác. Còn như họa sĩ nào thích tìm hiểu thêm theo lời khuyên của thức giả ở trên cũng vẫn tốt và không sao cả, chỉ ngại không thận trọng sẽ bị lối tư duy bằng thao tác văn tự và ngôn ngữ sẽ lấn át rồi thay thế tư duy biểu tượng của họa sĩ. Thì cũng không sao, một khi họa sĩ thích nghệ thuật dịch vụ và có sở trường minh họa.

Ví dụ như họa sĩ dùng tài khéo chép thực mô phỏng thiên nhiên, đã vẽ “tệp bánh phở và bó hành” phủ trên lưng con bò đang thư giãn trên đồng cỏ để ngụ ý hai chữ “phở bò” trong một bức tranh vẽ theo phong cách siêu thực, mô tả minh họa cho chủ đề hàng phở bò di động trên đồng cỏ hoa vàng.

.

Đây là một ví dụ để hiểu cho mạch lạc lối tư duy “suy tự” (suy diễn bằng từ ngữ) để tìm hình ảnh minh họa. Kết quả cho những tác phẩm hội họa tư duy thao tác bằng văn tự hoặc lồng ghép các tư tưởng triết học, mỹ học xã hội chính trị v.v… chỉ dừng ở ngưỡng minh họa giống như thời Phục Hưng, hội họa vẫn là công cụ minh họa cho tích truyện thần thoại, lịch sử các tôn giáo, và những triết thuyết. Cũng cần nhấn mạnh giới họa sĩ ai mà chẳng biết “vẽ minh họa cũng tốt chứ sao” vì đó là nghệ thuật dịch vụ phổ cập mà xã hội luôn cần thiết, và đã dành vinh quang lớn lao bất hủ riêng mang ý nghĩa tôn giáo, chính trị xã hội. Tuy không phải là tất cả, nhưng hầu hết các thiên tài thời Phục Hưng đều làm nghệ thuật dịch vụ cho nhà thờ.

Từ xa xưa nghệ thuật không được tồn tại một mình vì chính nó. Nghệ thuật được các thế lực cầm quyền coi là vĩ đại khi nó vận tải thêm những ý nghĩa của tôn giáo hay ý thức hệ của họ. Thực tế lịch sử còn lưu giữ nhiều tác phẩm nghệ thuật vô giá đã “vận tải” kèm theo các loại nội dung tư tưởng của các tôn giáo và đảng phái hay triết học chính trị khác, thậm chí đối nghịch nhau. Đương nhiên cũng không hề ít những kiệt tác không chuyên chở gì cả ngoài cái đẹp hình thức. Rõ ràng cái đẹp độc lập của nghệ thuật luôn có thể chuyên chở theo được tất cả những tư tưởng chống đối nhau.

Về mặt xã hội, khi nghệ thuật không làm công tác vận tải (đính kèm các tôn giáo hay các chủ nghĩa khác) vẫn bị cư xử không bình đẳng so với nghệ thuật dịch vụ. Từ khi xuất hiện tôn giáo và xã hội thần quyền, hầu hết các họa sư mọi thời đại đều phục vụ tôn giáo.

“Virgin of the Rocks” của Leonardo da Vinci

Vẫn biết thế, nhưng nhà triết học lớn của nhân loại Immanuel Kant coi cái đẹp thật sự là cái đẹp thuần khiết, không vụ lợi. Những vẻ đẹp gắn với công dụng thực tiễn được ông gọi là vẻ đẹp kèm theo hay vẻ đẹp loại hai. (Đây chỉ là ý riêng của ông Immanuel Kant)

*
(Tiếp theo, phần 2: “Ai yêu và ai cần mỹ học?”)

Ý kiến - Thảo luận

18:53 Wednesday,27.4.2016 Đăng bởi:  Nguyễn Hồng Hưng

Ý hỏi 1: Thưa tác giả Hồng Hưng, trong bài 1, tác giả cổ súy cho một cái đẹp thuần túy, và có phần giễu cợt khi các bậc trí giả ngày ngay đưa ra lời khuyên “phải học” đối với các họa sĩ.
Trả lời:
Câu này bạn Đào Phương Anh (ĐPA) đã hiểu khác điều tôi viết. Tôi chỉ tóm tắt những khái niệm khác nhau trong quan n
...xem tiếp

18:53 Wednesday,27.4.2016 Đăng bởi:  Nguyễn Hồng Hưng

Ý hỏi 1: Thưa tác giả Hồng Hưng, trong bài 1, tác giả cổ súy cho một cái đẹp thuần túy, và có phần giễu cợt khi các bậc trí giả ngày ngay đưa ra lời khuyên “phải học” đối với các họa sĩ.
Trả lời:
Câu này bạn Đào Phương Anh (ĐPA) đã hiểu khác điều tôi viết. Tôi chỉ tóm tắt những khái niệm khác nhau trong quan niệm về cái đẹp của các nhà nghiên cứu mỹ học từ cổ đại đến Immanuel Kant. Về sau này đến mỹ học Mác- Lenin lại còn khác tất cả nữa, nhưng tôi không nói gì tới mỹ học Mác Lênin. Tôi Không/chưa cổ súy cho cái đẹp nào ở mấy câu đã viết, mà chỉ nói có nhiều quan niệm khác nhau về cái đẹp của các bậc lỗi lạc. Tôi lại càng không hề ‘có phần giễu cợt’ ai cả. Chỗ này là cảm nhận riêng của ĐPA.

Ý hỏi 2 (phức tạp hơn với nhiều ý đan xen, trong đó có yếu tố ca ngợi sáng tác vì chính trị xã hội của Picasso. Và ý nhấn mạnh cảm tính không thôi thì tác phẩm không thể đi xa v.v…)
Đây là ý hỏi 2: Tác giả đưa Picasso ra làm một dẫn chứng là các danh họa ngày ấy có khuyên bảo gì đâu. Khi phê bình các trí giả hiện nay khi “họ không công nhận khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp chính là tư tưởng của mỹ thuật”, ta có thể hiểu, tác giả quan niệm: “khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp chính là tư tưởng của mỹ thuật” và cái đẹp đây là một cái đẹp đơn thuần, không làm dịch vụ, không bị triết học, mỹ học làm cho “mất tươi” đi.
Thưa tác giả, Picasso vào năm 1952 có viết, đại ý giờ ông nổi tiếng và giàu lắm rồi nhưng khi có một mình, ông tự biết ông không mang cái tư thế danh họa như người ta vẫn nghĩ về các bậc danh họa xa xưa. Ông nói, “Tôi chỉ là một tên hề công cộng, một kẻ bán rong. Tôi hiểu thời đại tôi, và tôi khai thác cái yếu đuối, cái trống rỗng, cái tham lam của thời đương đại.”
Một câu nói ấy thôi, giả vờ khiêm tốn, mà đã là một cái tát vào mặt những ai thời đó chỉ quen mỹ miều, quan niệm mỹ thuật là mô tả cái đẹp thôi, tự đặt mình lên một bậc tót vời sống chơ vơ cùng cái đẹp. Picasso không khuyên “học triết đi, học mỹ học đi, học nhân chủng học đi” nhưng nếu một họa sĩ chỉ có cảm tính thuần túy thì liệu có đi xa được để mà được như ông hiểu cả một thời đại mình đang sống, từ cái đẹp đến cái xấu, và sau đó dùng tài năng trời phú để thể hiện những thứ đã lọc qua mình?
Không biết tác giả nghĩ sao? Mong được tác giả giải đáp
Nếu tác giả cần tìm thêm những dẫn chứng về sự làm việc có nền tảng rất giàu lý luận của các danh họa, tôi sẽ cố gắng bỏ thời gian ra để tìm.
Trả lời :
Cứ cho là Picasso có nhiều khuyên bảo đi nữa thì số họa sĩ không hề biết tới những khuyên bảo của danh họa Picasso rất đông. Đông gấp bội số người biết những khuyên bảo của Picasso. Thế nên với đông đảo những họa sĩ không biết Picasso đã khuyên những gì thì việc có hay không có lời khuyên xem như giống nhau. Nếu ĐPA công nhận điều này thì ý của tôi không có gì bàn thêm.
Đúng, tôi coi khóai cảm lan tỏa từ cái đẹp cũng chính là tư tưởng của họa sĩ. Không nhất định phải cứ phải có tư tưởng phương đông hay phương tây. Vì đây cũng là suy nghĩ của tôi, chứ không phải dịch ở đâu cả. Hai từ khoái cảm hiểu ngả về thẩm mỹ hội họa chứ không phải thơ ca hay âm nhạc.
Về các trí giả hiện nay như tôi đã viết về họ như sau : “Các tinh hoa ngoài nghệ thuật đương thời với tri thức khoa học vẫn cho rằng tri thức lý tính luôn luôn chi phối tri thức cảm tính. Điều này đúng ở các ngành khoa học khác, không thể áp dụng vào lĩnh vực nghệ thuật vốn bí hiểm với nhân loại”. Lưu ý đây là quan niệm của tôi mọi người đều có quyền chứng minh ngược lại. Những điều tôi viết này hoàn tòan không có ý chế riễu các học giả.
Bây giờ trả lời về câu nói của Picasso mà bạn trích dẫn: Đó là tâm đắc của ĐPA với câu đó của Picasso. Nên bạn cứ tâm đắc nó theo ý ĐPA.
Tôi cho rằng một họa sĩ đã thiên tài lại có khuynh hướng chính trị xã hội như Picasso chắc hẳn có rất nhiều câu ấn tượng mà tôi chưa được biết. Còn câu ĐPA trích dẫn với tôi chỉ là câu tự nhún xuống đề nhảy cao hơn nữa. Kể cả khi ngài Picasso không còn chỗ nào để cao được hơn chính ngài nữa. Tôi không lấy làm ghê gớm câu nói đó.
Ý cuối cùng trả lời về quan niệm chỉ có cảm tính không thôi thì có tiến xa được không. Tôi nhắc lại câu bạn ĐPA viết : “nếu một họa sĩ chỉ có cảm tính thuần túy thì liệu có đi xa được để mà được như ông hiểu cả một thời đại mình đang sống, từ cái đẹp đến cái xấu, và sau đó dùng tài năng trời phú để thể hiện những thứ đã lọc qua mình”.
Câu này là sự thán phục của ĐPA với thiên tài. Tất nhiên rồi. Song với hàng triệu họa sĩ trên đời, biết bao người họ không quan tâm có tiến xa hay không. Với những họa sĩ cảm tính mạnh họ chỉ cần vẽ như họ muốn thì họ mới qua được chấn động tâm hồn, và không kịp biết gì về Picasso. Không còn tâm trí nào khác ngòai thực hiện vẽ theo cảm tính mãnh liệt của họ, và tất nhiên rất có thể họ chẳng tiến xa được tới đâu. Lại càng không thể “…hiểu cả một thời đại mình đang sống, từ cái đẹp đến cái xấu…” Những họa sĩ cảm tính mãnh liệt đó có khi còn sớm qua đời. Tôi luôn công nhận và cảm phục những họa sĩ như thế.
Với các họa sĩ cảm tính nhiều lý trí ít họ vẽ để cứu với chính họ còn khó khăn (quan sát của tôi). Tôi thật sự không hiểu họ có ý nguyện đi xa trong nghề nghiệp hay không, nhưng tôi cảm phục và tôn trọng những họa sĩ vẽ bằng cảm tính mãnh liệt. Bài viết của tôi có ghi rõ điều tôn trọng cảm tính đó. Tôi cũng vừa viết trong một trả lời comment “nghệ thuật là niềm an ủi của nghệ sĩ ”.

 
9:04 Sunday,24.4.2016 Đăng bởi:  Đào Phương Anh

Thưa tác giả Hồng Hưng, trong bài 1, tác giả cổ súy cho một cái đẹp thuần túy, và có phần giễu cợt khi các bậc trí giả ngày ngay đưa ra lời khuyên “phải học” đối với các họa sĩ. Tác giả đưa Picasso ra làm một dẫn chứng là các danh họa ngày ấy có khuyên bảo gì đâu. Khi phê bình các trí giả hiện nay khi “họ không công nhận khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp ch
...xem tiếp

9:04 Sunday,24.4.2016 Đăng bởi:  Đào Phương Anh

Thưa tác giả Hồng Hưng, trong bài 1, tác giả cổ súy cho một cái đẹp thuần túy, và có phần giễu cợt khi các bậc trí giả ngày ngay đưa ra lời khuyên “phải học” đối với các họa sĩ. Tác giả đưa Picasso ra làm một dẫn chứng là các danh họa ngày ấy có khuyên bảo gì đâu. Khi phê bình các trí giả hiện nay khi “họ không công nhận khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp chính là tư tưởng của mỹ thuật”, ta có thể hiểu, tác giả quan niệm: “khoái cảm lan tỏa từ cái đẹp chính là tư tưởng của mỹ thuật” và cái đẹp đây là một cái đẹp đơn thuần, không làm dịch vụ, không bị triết học, mỹ học làm cho “mất tươi” đi.
Thưa tác giả, Picasso vào năm 1952 có viết, đại ý giờ ông nổi tiếng và giàu lắm rồi nhưng khi có một mình, ông tự biết ông không mang cái tư thế danh họa như người ta vẫn nghĩ về các bậc danh họa xa xưa. Ông nói, “Tôi chỉ là một tên hề công cộng, một kẻ bán rong. Tôi hiểu thời đại tôi, và tôi khai thác cái yếu đuối, cái trống rỗng, cái tham lam của thời đương đại.”
Một câu nói ấy thôi, giả vờ khiêm tốn, mà đã là một cái tát vào mặt những ai thời đó chỉ quen mỹ miều, quan niệm mỹ thuật là mô tả cái đẹp thôi, tự đặt mình lên một bậc tót vời sống chơ vơ cùng cái đẹp. Picasso không khuyên “học triết đi, học mỹ học đi, học nhân chủng học đi” nhưng nếu một họa sĩ chỉ có cảm tính thuần túy thì liệu có đi xa được để mà được như ông hiểu cả một thời đại mình đang sống, từ cái đep đến cái xấu, và sau đó dùng tài năng trời phú để thể hiện những thứ đã lọc qua mình?
Không biết tác giả nghĩ sao? Mong được tác giả giải đáp
Nếu tác giả cần tìm thêm những dẫn chứng về sự làm việc có nền tảng rất giàu lý luận của các danh họa, tôi sẽ cố gắng bỏ thời gian ra để tìm.

 

(Đề nghị gõ chữ tiếng Việt có dấu và không viết tắt)

Tìm kiếm

Tiêu đề
Nội dung
Tác giả