Nghệ sĩ thế giới

Jacques-Louis David (bài 2): Tình bạn với Marat, hay sự hiến mình cho nghệ thuật của quyền lực 18. 01. 16 - 3:57 am

Trịnh Lữ

(Nhắc lại một phần của bài trước:

Đỉnh điểm phục vụ cách mạng Pháp của Jacques-Louis David chính là bức tranh vẽ năm 1793 – ngay giữa thời kỳ tàn bạo nhất của cách mạng Pháp, khi phái cực tả do Robespiere và Marat cầm đầu “kéo lê máy chém” đi khắp nơi để chặt đầu những người không theo đường lối cực đoan của mình.

Joseph Boze, “Chân dung Marat”, 1793, sơn dầu

Marat lúc ấy nắm việc tuyên truyền, làm chủ bút một tờ báo, và có chân trong ủy ban an ninh của cách mạng, ký lệnh bắt, giết hàng ngày. Sự tàn bạo của Marat khiến cho chính quyền cách mạng cũng phải hoảng. Ngay khi không thể đi ra ngoài được vì căn bệnh da khủng khiếp buộc anh ta phải ngâm mình suốt ngày trong một bồn dung dịch thuốc, Marat vẫn viết báo và ký lệnh hành quyết, với an ninh nghiêm ngặt không cho người lạ nào ra vào nhà.

Rồi Marat bị một cô gái giết chết ngay trong bồn thuốc của mình, bằng một nhát dao thấu tim. Cô gái ấy bị chính quyền cách mạng chém đầu, để rồi sau này được vinh danh là một nữ thần ám sát đã cứu nước Pháp khỏi thảm họa tàn bạo của cách mạng. Chuyện ấy chắc phải kể riêng.

Jean-Joseph Weerts, “Cuộc ám sát Marat”, 1880, sơn dầu trên toan. Bảo tàng La Piscine, Roubaix

David trở thành bạn thân của Marat trong cách mạng. Một ngày trước khi Marat bị ám sát, David còn đến thăm tận nhà. Ngay sau Marat bị giết, David được chính quyền cách mạng trao nhiệm vụ phải tạo một hình tượng Marat như một thánh tích của chính thể Cộng hòa mà cách mạng vừa khai sinh.)

Ta hãy xem bức tranh, rồi xem nó đã được một giáo sư lịch sử mỹ thuật đại học Columbia nhận xét như thế nào:

Jacques-Louis David, “Marat bị ám sát”. Hình từ trang này

“Đó là thách thức lớn nhất đối với David – cái hình tượng thánh tích này phải thành công ở cả hai phương diện tiềm tàng mâu thuẫn nhau. Nó phải vỗ về, an ủi, nhưng cũng phải kích động và hứng khởi. Nghĩa vụ đầu tiên của David là biến Marat thành một vị anh hùng kiểu như trong thánh kinh nhưng theo phong cách tân cổ điển; một nhân vật có gương mặt và hình thể lý tưởng nhất của nhân tính nhờ chứa đựng sức mạnh thuần khiết của phẩm giá nội tại. Cho nên, tất nhiên, David phải tắm rửa cho nhân vật của mình còn kỹ lưỡng hơn cả để khâm liệm. Da thịt Marat trong tranh trông như đá hoa cương bất hoại – như thân thể của chúa Jesus, một Pieta (hình tượng Mẹ đồng trinh Maria khóc trên tử thi của Jesus) của chính thể Cộng hòa, với sắc tái trắng tương phản dữ dội với màu máu đỏ sẫm của dung dịch trong bồn tắm. Rõ ràng David đã nghĩ rất kỹ khi bố cục tư thế ngả đầu của Marat để các đặc điểm được lộ diện ở góc độ đẹp mắt nhất. Những thực tại sống sượng được che dấu rất khéo. Bệnh psoriasis (vẩy nến?) khủng khiếp của Marat chỉ được hiện diện với một chút mẩn đỏ trên cánh tay, và nhát dao rạch nát ngực chỉ còn là một vết thủng nhỏ hẹp, kiểu như những vết thương vẫn vẽ ở bên sườn của Chúa Jesus.

Chi tiết vết thương

Nhưng đồng thời bức tranh cũng phải hoành tráng và trở thành tư liệu lịch sử. Như David đã phát biểu trong buổi ra mắt bức tranh, khi dựng tác phẩm này, ông thấy “những người mẹ, trẻ mồ côi, phụ nữ góa bụa, những người lính… tất cả những người đã được ông (Marat) bảo vệ bằng cả mạng sống của mình, sẽ đều có mặt…”

Điều hệ trọng nhất là tất cả mọi người theo cách mạng khi xem bức tranh đều có thể nhận biết được câu chuyện về Marat cũng như hành động ám sát tàn bạo kia, phải “thấy cả cây bút của ông, nỗi kinh hoàng của những kẻ phản quốc, rơi ra từ bàn tay ông”. David đã kết hợp việc mô tả một ý tưởng với việc biên niên một sự kiện, cố gắng hòa hợp hai quan điểm đối kháng về nghệ thuật đã có từ thời cổ đại: ghi chép thực tại và gợi hứng lý tưởng. Nghệ thuật cách mạng chân chính nhất định phải làm được việc này. David muốn rao giảng thực tại cho dân chúng, đồng thời dẫn họ tới những lý tưởng cao quý của nền cộng hòa: tự do, bình đẳng, bác ái. Và David đã quen thuộc các chi tiết thực tại trong cái chết của Marat – chiếc bồn tắm, cái bàn viết, cây bút lông ngỗng… David cũng cắt tỉa mọi nhân vật không cần thiết của bức tranh, biến tấu các chi tiết để nêu bật những tương phản thiện/ác, sáng/tối. Con dao đã đâm chết Marat có cán gỗ đen trở thành dao cán ngà voi, làm cho những giọt máu quanh đó sáng bừng lên.

Chi tiết con dao và cây bút lông ngỗng trong tranh.

Và rồi, với bản tính luôn tái tạo lịch sử theo tinh thần lãng mạn gia đình, David đưa vào tranh những gợi ý về đàn bà, xấu xa và lương thiện. Mảnh giấy trong tay Marat là bức thư xin yết kiến của Charlotte Corday – người đàn bà sát thủ, viết đại ý rằng “Tôi thực sự khổ tâm khi tự cho mình có quyền yêu cầu đến lòng phúc thiện của ông…” Chi tiết này khiến người xem thấy Marat là nạn nhân của chính lòng nhân hậu của mình, chứ không còn là kẻ khát máu săn tìm những ai bị hắn cho là phản quốc nữa.

Chi tiết hai bức thư

Tương phản với nữ sát thủ quái đản đáng khinh ghét kia là người Nữ Tự nhiên tốt lành: một bà mẹ góa đầy lòng yêu nước và đức hy sinh, hiện diện với một bức thư khác để trên mặt thùng gỗ dùng làm bàn viết và cũng tượng trưng cho chiếc quan tài. Bức thư của vợ một người lính Pháp đã tử trận, một bà mẹ có 5 người con đều đang là công dân tốt của chính thể Cộng hòa, đặt cạnh một chi phiếu của chính quyền cách mạng mà Marat đã ký duyệt – món tiền tử tuất của Cách mạng Pháp.

Chi tiết bức thư thứ hai

Tuy nhiên, sau khi mọi thứ xấu tốt đều đã được phơi bày, sau khi bài học về phẩm chất cách mạng đã được chuyển tải, David còn muốn Marat của mình siêu thăng qua mọi chi tiết, để cái viễn ảnh của bức tranh khỏi bị lu mờ. Không bỏ qua những cụ thể của lịch sử, nhưng David phải làm cho lịch sử ấy mang dáng dấp của một khoảnh khắc miên viễn, thai nghén số phận không phải chỉ của nước Pháp mà là của cả nhân loại. Tất cả những gì có thể cắt bỏ đều bị cắt bỏ. Không có bức bản đồ nước Pháp, không còn hai khẩu súng lục treo bắt chéo nhau, cả chữ CHẾT mà mới mấy hôm trước David và Marat mới viết thành khẩu hiệu lên tường, tất cả đều không còn trên bức tường trong tranh.

Thay vào đó, David dùng tài đi bút của mình (vì cũng như Rembrandt, David có thể đi những nét bút mỏng nhẹ tinh tế cũng như thô nhám cứng mạnh) để mô tả bức tường làm nền bức tranh. Những nét bút đặt thật thoáng nhẹ đến nỗi vật liệu của bức tường có vẻ như tan biến, không còn là một giới hạn trong không gian nữa, mà còn mở nó ra mãi tới hậu thế muôn đời, nơi ngự trị của Thánh Marat.

Chi tiết nền tường

Và cái bàn viết giản dị cũng khiến ta phải nhận diện – vừa là bàn viết của một Jesus mới – Con người của Nhân dân, mà cũng là một chướng ngại vật ngăn cách người anh hùng ấy. Cũng như Jesus, David muốn nói rằng: ông ấy vừa là ta, vừa không phải là ta; một công dân bình thường, nhưng lại là thần thiêng bất hoại của cách mạng. Những nét vẽ cẩn trọng chau chuốt diến tả vân gỗ của cái bàn vừa là lời chứng của David cho thánh chất giản dị của người anh hùng đã khuất, vừa là một hành động tiễn biệt đầy tình đồng chí. Viết tên mình bên cạnh tên Marat, với ngày tháng cách mạng đề bên dưới, là một dấu hiệu rõ ràng của tình anh em giữa hai người, giống như hình ảnh cánh tay của người anh nhà Horatii ôm chặt lấy sườn của em mình.”(Simon Schama, The Power of Art, BBC Books, 2006, pages 221-223)

Chi tiết cái bàn viết

Có thể nói bức tranh này đã cùng chung số phận với Jacques-Louis David. Sau cách mạng Pháp, David bị bắt và kết án hai lần, mà đều thoát tử hình, nhờ có người vợ chạy vạy, vừa tuồn được màu và toan vào tù để ông vẽ bức tự họa bây giờ còn giữ ở bảo tàng Louvre, vừa kêu mọi cửa rằng ông chỉ một họa sỹ chót bị Robespiere và Marat lợi dụng.

Thảm nhất là chuyện trước đó, khi cách mạng đang cao trào, David đã dùng luật mới của chính quyền cách mạng để ly dị người vợ ấy, chia đôi con cái. Lý do là vì Charlotte, người vợ, đã phản đối dữ dội việc David bỏ phiểu tán thành giết vua, cũng như liên tục khuyên can ông không nên dùng nghệ thuật vào việc tuyên truyền. Người vợ tuyệt vời ấy nay lại trở thành cứu tinh của David. Ông được tha, trở lại với vợ con, bắt đầu vẽ những tranh gia đình yên ấm. Rồi khi Napoleon lên ngôi, ông lại sẵn sàng nhận lệnh chỉ vẽ chân dung hoàng đế, hai con trai trở thành lính trong quân đội hoàng gia, bản thân ông được đích thân Napoleon đến thăm và ban tặng. Rồi lại đến lượt những “thành tích” ấy của ông trở thành tội không thể dung tha khi Louis XVIII trở lại vương quyền vào năm 1816. David bị trục xuất khỏi nước pháp với án phạt không bao giờ được quay về quê hương nữa.

Jacques-Louis David , “Napoleon vượt rặng Alps”, từ 1802 tới 1803

Ngày 29 tháng 12 năm 1825, David qua đời tại Brussels. Đơn của vợ con xin được đưa di hài ông về Pháp không được chấp nhận. Đoàn học trò theo sau lĩnh cữu mang những tấm bảng đề tên các tác phẩm nổi tiếng của ông, nhưng không có hai bức Marat và Lepelletier. Vợ con ông đã phải giấu kín bức Marat suốt từ 1794. Còn bức Lepelletier thì bị cô con gái Suzanne Lepelletier mua lại bằng được, trả hẳn 100.000 quan (trong khi tranh của David đắt nhất chỉ là tới 7000 thời bấy giờ), chỉ để mang về nhà rồi đốt đi, để phi tang sự phản bội vương quyền của cha mình, một nhà quý tộc nhiều đời ăn lộc triều đình, nỗi hổ nhục của giòng họ.

Tự họa khi ở tù năm 1794. Với tấm áo choàng điển hình của những người Jacobin được cởi bỏ hết khuy để lộ phần ngực riêng tư trong áo sơ mi trắng, David dường như muốn nói rằng mình chỉ là một họa sỹ thuần túy bị cơn lốc cách mạng cuốn đi… Khác với bức tự họa trước đó 3 năm, bức này cho thấy gương mặt có phần tự vấn cố tình của họa sỹ, không che dấu cả vết sẹo bên má gần mép phải của ông, dấu tích của một cuộc quyết đấu thời còn trẻ, đã khiến ông không thể nói năng dễ dàng. Nhiều sử gia nghệ thuật gọi đây là lời tự bào chữa bằng nghệ thuật của David. Dù sao, bức tự họa này đã cứu sống ông.

Khi mở đầu bài chuyên khảo về danh họa Jacques-Louis David, tác giả Simon Schama (hiện là giáo sư lịch sử và lịch sử mỹ thuật tại đại học Columbia, New York City) đã viết thế này:

“Nếu nghệ thuật có thể khiến ta thấy hạnh phúc, liệu nó có thể cải thiện ta? Nếu nó có thể làm ta say đắm hoặc khóc than, liệu nó có thể biến ta thành một công dân chính trực? Liệu hội họa thế tục hiện đại có cái quyền năng cải đạo của những tuyệt phẩm tín ngưỡng Công giáo – cái sức mạnh giải cứu linh hồn, không phải khỏi tội lỗi, mà là xiềng xích vị kỷ? Liệu quyền lực của nghệ thuật có nhất thiết phải hiến mình cho nghệ thật của quyền lực?

Với tất cả những câu hỏi ấy, Jacques-Louis David đã đáp lại dứt khoát bằng một câu “Có!”

Còn bạn, câu trả lời của bạn là gì?

*

 (Các bạn xem bài 1 ở đây)

Chia sẻ:

Bài đã đăng

• Vicente Blanco Mosquera: vẽ chuyện gì mà vui thế? - . (21/03/2024)
• Gazan Fathi Ghaben: sinh trong lều và ra đi uất ức trong lều - Từ Hyperallergic (29/02/2024)
• Robert Ryman: trắng tự nhiên nên dừng rất đúng lúc - Từ The New York Times (09/01/2024)
• Daniel Lind-Ramos: nghệ thuật như một củ hành lộng lẫy - Soi dịch (28/08/2023)
• Tác phẩm bị ăn vì người xem bị đói - Pug dịch từ CNN (03/05/2023)
• Xóa hết graffiti trong đường hầm: kẻ ngỡ ngàng, người nhẹ nhõm - Soi tổng hợp và dịch (29/01/2023)
• Tsukioka Yoshitoshi (bài 4): Người tài máu me và sa đọa - Candid (02/08/2022)
• Artemisia Gentileschi (bài 3): Tài năng xuất chúng suýt bị lãng quên - Willow Wằn Wại (07/07/2022)
• Artemisia Gentileschi (bài 2): Cắt đầu Holofermes phải cần thêm cô hầu gái - Willow Wằn Wại (24/06/2022)
• Artemisia Gentileschi (bài 1): Vì sao lại vẽ Judith cắt đầu Holofermes? - Willow Wằn Wại (21/06/2022)

» Xem tiếp...