Thân gửi bạn đọc và nghệ sỹ Trần Đức Quý,

Là một người bạn đồng môn và biết Quý từ hơn chục năm nay, về khía cạnh nghề nghiệp thì không bàn tới, vì với riêng Quý tôi luôn dành sự yêu quý và ngưỡng mộ. Anh có một tình yêu dành cho nghệ thuật có thể gọi là vô biên giới, đôi khi là gàn dở và nhiều khi đưa anh đến cái cõi hoang tưởng. Nhưng tôi nghĩ chính cái sự hoang tưởng đó cho anh cái men sống, có cái cớ vô hình để anh bám vào cuộc sống này. Nói tóm lại là anh tìm ra cái lý do tồn tại cho bản thân mình. Điều đó luôn được thể hiện trong mỗi sáng tác của anh. Cuộc sống có bao nhiêu là những sự hoang tưởng mà chúng ta vẫn hàng ngay say mê kiếm tìm. Liệu rằng đem ra so sánh với cái hoang tưởng của Quý thì cái nào được gọi là phù du? Mỗi câu hỏi đều có lời giải đáp nhưng ở câu hỏi cụ thể này Quý đã đưa ra lựa chọn cho bản thân mình, chính vì lẽ đó trong mỗi sáng tác Quý luôn giữ một ngọn lửa cho tình yêu nghệ thuật của riêng anh.Có thể cuộc sống hiện thực của bản thân Quý như một đống cứt, người ngoài xem anh như một kẻ say mộng và ảo tưởng.

Với riêng cá nhân tôi, Quý không chỉ là một người bạn đồng môn, đồng nghiệp mà còn hơn thế nữa…tôi luôn dành cho Quý một vị trí tình cảm đặc biệt trong tâm hồn mình vậy nên cho dù Quý có sáng tác ra cục gì thì tôi cũng luôn coi nó được nặn ra bởi chính tình yêu và tâm hồn thực sự của Quý. Trong cái nội dung ngắn ngủi này tôi chỉ muốn đem ra chia sẻ một khía cạnh nhỏ cùng với các bạn, đó là cụm từ “nghệ thuật sắp đặt”

Mượn tạm tác phẩm “Những con mắt nguyên thủy” của Quý để cùng bàn luận, tôi thấy trước và sau khi diễn ra khai mạc triển lãm “Những con mắt nguyên thủy” của Quý một số trang báo chính thống, và thậm chí cả Soi, có chuyên mục riêng về nghệ thuật luôn dùng cụm từ: “Triển lãm sắp đặt của Trần Đức Quý”. Dĩ nhiên cách phân loại các loại hình nghệ thuật với tôi không ảnh hưởng đến nội dung của tác phẩm, bởi mọi loại hình nghệ thuật thị giác như sắp đặt, videoart, tranh giá vẽ, trình diễn… đều có giá trị cống hiến như nhau, tùy vào nội dung cụ thể của mỗi tác phẩm. Điều đó để nói lên rằng không phải anh làm sắp đặt, video, hay trình diễn thì tác phẩm của anh có giá trị đương đại hơn một tác phẩm điêu khắc ba chiều hay một bức tranh.

Tôi muốn đưa ra ở đây một số khái niệm về nghệ thuật sắp đặt mà trong quá trình tìm hiểu tôi vô tình nhặt nhạnh và thu gom được, tránh trường hợp nhầm lẫn giữa cải lương, chèo và nghệ thuật tuồng, mặc dù cả ba loại hình này đều có giá trị ngang nhau về loại hình biểu diễn nghệ thuật sân khấu. Hay như chầu văn, đờn ca tài tử hay nhạc thính phòng giao hưởng, mặc dù đều là loại hình ca múa nhạc, nhưng về bản chất và đối tượng thưởng thức hoàn toàn khác nhau.

Nói đến nghệ thuật sắp đặt, không thể bỏ qua vấn đề không gian. Không gian địa điểm và hoàn cảnh lịch sử góp một phần ý nghĩa quan trọng trong một tác phẩm sắp đặt. Sự dàn xếp không gian của người nghệ sỹ là cốt lõi tạo ra tác phẩm, chính sự sắp đặt ấy tạo ra một phần tư tưởng của tác giả. Nghệ thuật sắp đặt được phân biệt với các loại hình nghệ thuật khác bởi môi trường, không gian, địa điểm và bối cảnh xã hội, nói tóm lại là “địa điểm nguyên gốc”. Ví dụ: với một tác phẩm điêu khắc hay một bức tranh, việc hoán đổi vị trí trưng bày tác phẩm gần như không ảnh hưởng đến nội dung tác phẩm. Dĩ nhiên trong quá trình sắp xếp cho một triển lãm tranh hay tượng người ta vẫn cần phải có “sự sắp đặt” sao cho phù hợp với không gian trưng bày như tầm nhìn, khoảng cách hay ánh sáng cho mỗi tác phẩm, nhưng hai cái hành động “sắp đặt” này về bản chất hoàn toàn khác nhau. Trong một tác phẩm sắp đặt thì “địa điểm nguyên gốc” tạo ra tính thống nhất và tổng thể trong một sáng tạo không gian ba chiều. Nghĩa là trong một không gian cụ thể nào đó người nghệ sỹ sắp đặt sẽ dùng không gian này để áp đặt lên đó một nội dung hay tư tưởng.Và trong một không gian cụ thể đó cái yếu tố địa điểm nguyên gốc (bao gồm môi trường, không gian, bối cảnh xã hội) không được phép tách rời và hoàn toàn không thích hợp khi bị di chuyển. Đôi khi việc di chuyển làm phá vỡ nội dung cơ bản và yếu tố thống nhất trong nội dung tác phẩm.

Một đặc trưng khác nữa để phân biệt giữa nghệ thuật sắp đặt với các loại hình nghệ thuật khác là người làm nghệ sỹ sáng tạo ra một tác phẩm sắp đặt và sử dụng cái không gian mà mình áp đặt như một thực thể quan trọng. Họ sáng tạo ra một không gian mà khi người thưởng ngoạn đặt mình vào trong đó sẽ bị chủ động cuốn hút vào đó, nói cách khác người xem vừa là khách thể và có thể tự biến mình thành chủ thể để kiến giải nội dung tác phẩm hay tao ra một không gian trải nghiệm thực tế với người thưởng ngoạn. Và chính sự tác động của người thưởng ngoạn đôi khi tạo ra sự hoàn thiện ý đồ tác phẩm, trong khi các loại hình như một bức tranh hay một bức tượng tự nó đã là một bản thể hoàn chỉnh, người thưởng ngoạn có thể đắm mình trong câu chuyện của người nghệ sỹ, nhưng thứ nhất, sự trải nghiệm đó không góp phần cấu thành tác phẩm; Thứ hai: nó đưa đến cho người thưởng ngoạn cái kiến giải duy nhất mà người nghệ sỹ áp đặt khi xây dựng tác phẩm. Trong khi đó, ở một tác phẩm sắp đặt, thông qua sự trải nghiệm, nó đưa đến cho người xem nhiều kiến giải khác nhau tùy vào nhận thức và hiểu biết, quá trình và hoàn cảnh trải nghiệm, cảm xúc và kinh nghiệm hiểu biết. Tóm lại, tác phẩm sắp đặt không áp đặt người xem vào một nội dung kiến giải duy nhất.

Chính từ hai đặc trưng cơ bản trên, một tác phẩm sắp đặt tốt sẽ đưa đến một yếu tố khác nữa là: trong mỗi tác phẩm sắp đặt sẽ tiềm ẩn một khả năng kích thích nhận thức. Nó không chỉ có phản hồi từ thị giác thuần túy như các loại hình nghệ thuật khác. Người nghệ sỹ tự do hơn trong quá trình thiết lập và xây dựng tác phẩm không chỉ thông qua thị giác mà có thể thông qua ngũ quan để rút ngắn khả năng tư duy với thông điệp nghệ thuật.

Trên đây là những kiến thức góp nhặt trong quá trình nghiên cứu và tìm hiểu từ thực tế về loại hình nghệ thuật sắp đặt của cá nhân tôi.Dĩ nhiên nó không phải là cái chuẩn để đem ra tham chiếu thực tế vào tác phẩm “Những con mắt nguyên thuỷ” của Trần Đức Quý. Nó chỉ đơn giản là một ý kiến thu lượm lộn xộn của cá nhân tôi vậy nên tôi muốn đưa ra đây để chúng ta cùng trao đổi và chia sẻ tránh trường hợp nhầm lẫn buồn cười mà gọi nghệ thuật sân khấu cải lương là nghệ thuật tuồng truyền thống. Tôi cũng xin khẳng định lại với nghệ sỹ Trần Đức Quý và các bạn rằng đây không chỉ đơn thuần là sự bắt lỗi câu chữ thuần túy, hơn nữa chúng ta cùng hiểu với nhau rằng mọi loại hình nghệ thuật đều có giá trị ngang nhau trong đời sống nghệ thuật nói chung; mỗi cái đều có những giá trị đặc thù và đối tượng hướng đến khác nhau.Với tôi mọi sự chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm nghệ thuật dù là nhỏ đều có những giá trị nhất định đóng góp chung cho cộng đồng để xây dựng lên một nền nghệ thuật có đầy đủ yếu tố lý luận lý thuyết cho đến thực hành nghệ thuật chuyên nghiệp.

Nhân dịp năm mới sắp đến, gửi các bạn một bức ảnh (thay cho hình minh hoạ) được con gái tôi (Mélody Trần 4 tuổi ghi lại mùa hè năm 2012) khi hai bố con đi dạo bên một đoạn của bức tường lịch sử của Berlin, bức từng được phủ lên bởi những bức tranh của những nghệ sỹ vẽ Graffiti, nơi mà giờ đây là một địa điểm tham quan không thể bỏ qua khi đến Berlin. Chính nơi chụp bức hình này các bạn Đông và Tây Đức đã bắt nhau úp mặt vào tường và tặng nhau những viên kẹo đồng. Phải chăng so sánh những thực tế này hay những gánh nặng cơm áo hàng ngày thì nghệ thuật hay những khái niệm ấu trĩ trên chỉ là là những cái vớ vẩn hay là… cứt chẳng hạn? Phải chăng nghệ thuật là một trò chơi? Chúc Trần Đức Quý và các bạn một năm mới bình yên và hạnh phúc.Còn một bức khác nữa nhưng hơi phản cảm thái quá  (đang đứng đái) nên tôi giữ lại cho riêng mình.

Thân ái, Linh.